الف - در دفاع از مقالات مظلوم ISI

خاطرم هست که یکی از مسئولان وقت وزارت علوم که در سال ۸۳ در یک اجلاس بین المللی در مورد توسعه علوم شرکت کرده بود، نقل می‌کرد که در همایش مزبور، با نشان دادن منحنی رشد تعداد مقالات ایرانی، در چند سال منتهی به آن اجلاس اصطلاح " رشد موشکی" را برای آن استفاده می‌کرده‌اند.

اینکه چرا چنین رشدی در آن سال‌ها اتفاق افتاده بود به سه دلیل عمده بر می‌گشت:
- جایزه مالی مختصری که وزارت علوم برای مقالات ISI تعیین کرده بود.
- رشد تعداد دانشجویان تحصیلات تکمیلی و وادار کردن آن‌ها به چاپ مقالات ISI برای فارغ¬التحصیلان شدن.
- و از همه مهم‌تر: تغییر در آیین نامه ارتقای اعضای هیات علمی که ارتقای آنان را منوط به داشتن مقالات ISI می‌کرد.

این رشد به قدری در جهان و ایران، جلب توجه کرد که مورد موشکافی مجلات معتبری نظیر Nature قرار گرفت. سپس بحث مقایسه نرخ رشد مقالات ایرانی با سایر کشورها مطرح شد که همین امر چندین بار مورد استناد رهبر معظم انقلاب نیز واقع گردید.

بگذریم که برخی تقلب‌های علمی آشکار مسئولین دولت وقت مربوطه (که نهایتاً به گردن دانشجوی مظلوم انداخته شد) ضربه بدی به حیثیت علمی کشور زد و برخی دفاعیات از جمله مقاله بین المللی این نویسنده نیز چندان مؤثر واقع نگردید اما به هر حال کسی نمی‌توانست رشد علم در ایران را منکر شود و البته که هیچ شاخصی به جز نمایه‌های بین المللی ISI (و تا حدی هم اسکوپوس) مستند این رشد، قرار نمی‌گرفت. حتی ایجاد نمایه‌های شکست خورده داخلی مانند ISC در دولت نهم (که امروز حتی شأنیت فهرست قدیمی وزارتین در مورد مجلات علمی – پژوهشی را هم ندارد) نتوانست لطمه ای به این فرآیند وارد کند.

اما در طی ده سال گذشته، جامعه علمی ما با دو سیگنال متناقض از جانب سیاستگذاران روبرو بوده است:
از یک طرف، رتبه علمی ما در جهان و در ۲ نمایه مذکور، سخت مورد توجه و افتخار مسئولان بوده است و از طرف دیگر، مدیران دولت‌های نهم و دهم هر ۳ عامل پیشران چاپ این گونه مقالات (جایزه مالی، شرط فارغ التحصیلی دانشجویان و شرط ارتقای اعضای هیات علمی) را حذف کردند و به شکلی بیرحمانه به این مقالات بی مصرف و نویسندگان بی مصرف تر آن‌ها تاختند تا جایی که چاپ مقالات ISI را انتقال رایگان عصاره علمی کشور ما به دشمنان تلقی کردند. جالب این بود که اغلب این حملات از سوی کسانی انجام می‌شد که در عمرشان حسرت به دل چاپ یک مقاله ISI مانده بودند و با سوابق در ثبت اختراعات دیگران به نام خود داشتند.

اما جالب تر آن است که همان مدیرانی که ۳ عامل پیشران مربور را حذف کرده بودند امروز و پس از ابراز نگرانی مقام معظم رهبری از کاهش رشد علمی کشور، به سوگواری این موضوع پرداخته¬اند.

در این باره باید توجه داشته باشیم که:
۱- مقاله ISI بطور معمول حدود یکی دو سال در فرآیند داوری در فرآیند داوری و یکی دو سال در نوبت چاپ طی می‌کند و لذا افزایش یا کاهش تعداد مقالات هر سال، ناشی از عواملی است که ۳ تا ۵ سال قبل اتفاق افتاده‌اند.

۲- سیاستمداران باید یکبار مشخص کنند که دانشگاهیان به کدام ساز آنان، بایستی حرکت موزون انجام دهند؟ بالاخره مقاله ISI خوب است یا بد؟

۳- اگر دانشجو یا استاد بتواند فارغ التحصیلی یا ارتقای مرتبه خود را با مقاله فارسی و در مجله داخلی بدست آورد تردیدی نیست که به سمت چاپ مقاله ISI که کاری بسیار دشوارتر است نخواهد رفت.

۴- چاپ مقاله در آن دسته مجلات بی کیفیت ISI که حق چاپ دریافت می‌کنند باید ممنوع و یک نکته منفی در کارنامه نویسنده تلقی شود.

۵- و بالاخره و از همه مهم‌تر اینکه: مقاله ISI، نباید هدف پژوهشگر باشد. مقاله یک دستاورد جنبی پژوهش است که نشان می‌دهد پژوهشگر، اصول علمی را در پژوهش خود رعایت کرده و توانسته است کاری در سطح بین المللی انجام دهد. توجه داشته باشیم که داوری مجلات معتبر توسط دانشمندان شناخته شده جهان انجام می‌شود که به معنای آموزش رایگان آنان به نویسندگان داخلی است: خدمتی که ارزش مادی آن بسیار بالاست.

منابع:
Iran's long march, Nature ۴۳۵, ۲۴۷-۲۴۸ (۱۹ May ۲۰۰۵) | doi:۱۰.۱۰۳۸/۴۳۵۲۴۷b

http://www.bbc.com/persian/iran/۲۰۱۱/۰۴/۱۱۰۴۰۱_l۳۲_iran_sci_rank.shtml

http://www.nature.com/news/۲۰۰۹/۰۹۰۹۳۰/full/۴۶۱۵۷۸a.html

Ghazinoory, S., Ghazinoori, S., & Azadegan-Mehr, M. (۲۰۱۱). Iranian academia: evolution after revolution and plagiarism as a disorder. Science and engineering ethics, ۱۷(۲), ۲۱۳-۲۱۶.

http://www.presstv.ir/DetailFa/۲۰۱۵/۱۱/۱۱/۴۳۷۱۶۵/Leader-Khamenei-Universities