الف - شهرنشینی در ایران 20 درصد بیش از میانگین جهانی

شهرنشینی در ایران 20 درصد بیش از میانگین جهانی

برآوردهای وزارت مسکن و شهرسازی نشان می دهد که درصد جمعیت شهرنشینی ایران به بیش از ۷۳ درصد رسیده است. این در حالی است که میانگین جهانی شهرنشینی ۶۰ درصد گزارش گردیده است.

آمار بانک جهانی نیز نشان می دهد که متوسط نرخ رشد درصد جمعیت شهرنشینی ایران از کل جمعیت کشور طی ۵۰ سال گذشته تقریبا دو برابر میانگین جهانی بوده است. بسیاری از کشورهای توسعه یافته و اروپایی سیاست های تمرکززدایی توجه به بخش روستایی و صنعت کشاورزی را در دستور کار خود قرار داده و موفق گردیدند از افزایش بی رویه جمعیت شهرنشین جلوگیری کرده و حتی درصد شهرنشینی را کاهش دهند.

اما روند اجرای سیاست ها در ایران به گونه ای دیگر بوده و با تخصیص نامتوازن امکانات به شهرها به ویژه کلان شهرها، شرایط اجتماعی و اقتصادی جمعیت کشور را در راستای افزایش شهرنشینی و تمرکزگرایی سوق داده است.

گزارشات بانک جهانی نیز موید این مدعاست، به گونه ای که نسبت شهرنشینی در ایران در سال های ۱۸۸۲، ۱۹۶۱ و ۲۰۱۲ میلادی به ترتیب برابر با ۲۵.۷، ۳۴.۰۴ و ۷۲ درصد بوده و اکنون به بیش از ۷۳ درصد رسیده است. در بین شهرهای ایران نیز تهران با افزایش یک میلیون و ۷۶۷ هزار نفر از سال ۱۳۸۵ تا ۱۳۹۰ بیشترین آمار افزایش جمعیت را به خود اختصاص داده است. به طور کلی این روند در یک قرن اخیر به همین منوال بوده است و جمعیت تهران نسبت به سایر شهرها افزایش بیشتری داشته است. بیشترین درصد شهرنشینی نیز در استان‌های قم، تهران و ‌البرز با بیش از ۹۰ درصد گزارش گردیده است.

در سال ۲۰۱۲ میلادی نرخ شهر نشینی در ترکیه برابر با ۷۱.۵ درصد و در مالزی برابر با ۷۲.۸ درصد بوده است. در روسیه نرخ شهر نشینی برابر با ۷۳.۸ درصد اعلام شده بود. مطالعات نشان می دهد ۸۲.۳ درصد از ساکنان عربستان سعودی و ۸۲ درصد از ساکنان آمریکا شهر نشین هستند.

در سال ۲۰۱۲ میلادی ۸۴.۴ درصد از ساکنان امارات متحده عربی و ۸۵ درصد از ساکنان فرانسه شهرنشین گزارش شدند. در ۱۰ کشور دنیا ۱۰۰ درصد از ساکنان شهر نشین بودند. نرخ شهر نشینی در کشورهای سنگاپور، ماکائو، نائورو، موناکو، انگویلا، جزایر کیمن، گیبرالتار، واتیکان، هنگ کنگ و برمودا صد درصد بوده است.

در کشورهای قطر و کویت نرخ شهر نشینی برابر با ۹۸ درصد و در برزیل برابر با ۸۷ درصد بوده است. بر اساس گزارش اقتصاد نیوز، در میان ۲۲۵ کشور مورد مطالعه کمترین نرخ شهر نشینی در بروندی دیده شده است. در این کشور نرخ شهر نشینی برابر با ۱۰.۹ درصد بود و در گینه نو پاپوآ نرخ شهر نشینی برابر با ۱۳ درصد گزارش شده است. نرخ شهر نشینی در کامبوج ۲۰ درصد، در افغانستان ۲۳.۵ دصرد و در تاجیکستان ۲۶.۵ درصد بوده است.

نرخ شهر نشینی در هند در سال ۲۰۱۲ میلادی برابربا ۳۱.۲ درصد و در یمن برابر با ۳۲.۳ درصد گزارش شده است.

بر اساس آمارهای مرکز آمار ایران با وجود آنکه نرخ رشد جمعیت کشور زیر دو درصد است، نرخ رشد جمعیت شهری در کشور به‌طور متوسط بیش از ۱۳درصد اعلام شده که بیانگر نکات حائز اهمیتی است؛ اینکه جمعیت شهری روزبه‌روز به دلایل مختلف ازجمله مهاجرت افزایش می‌یابد و آهنگ رشد جمعیت در شهرهای کوچک و مناطق روستایی بسیار اندک است. از طرفی با مروری بر استان‌های مختلف می‌توان فهمید که عمده نرخ رشد جمعیت شهری متکی بر مراکز استان‌ها یا کلانشهرها بوده و تمرکز جمعیت بیشتر در شهرهای بزرگ در حال وقوع است.

علیرغم وعده های دولت های مختلف در جلوگیری از تمرکزگرایی و تخصیص متوازن بودجه و امکانات به سایر مناطق شهری و روستایی، حقیقت ماجرا نشان دهنده این موضوع است که طی دهه های اخیر هیچ گاه این اتفاق نیافتاده است. افزایش جمعیت تهران و شهرهای اطراف آن نشان دهنده سیاست تمرکزگرایی در سالهای گذشته بوده است و بسیاری از ساکنین شهرهای مختلف به دلایل مختلف از جمله نبود شغل مناسب و انجام اکثر فعالیت های تجاری کشور در این شهر، مجبور به ترک شهرها و روستاهای خود شده و در تهران و شهرهای اطراف آن سکنی گزیده اند، به گونه ای که جمعیت تهران بدون حومه بیش از ۸.۵ میلیون و با احتساب حومه بیش از ۱۴ میلیون نفر بوده است.

این در حالی است که به‌دلیل توسعه زیرساخت‌ها هنوز بسیاری از شهرهای کشور آنگونه که باید، تجهیز نشده‌اند و کمبود امکانات تاکنون نتوانسته پاسخگوی شهروندان باشد. مدیران شهرهای مختلف کشور به‌ویژه کلانشهرها از کمبود منابع برای تجهیز زیرساختی شهرها همواره گلایه کرده‌اند.

با توجه به اینکه جمعیت در شهرهای کشور طی دهه‌های گذشته توسعه حیرت‌آوری داشته است، در کنار آن از‌بین‌رفتن الگوهای زندگی روستایی و کشت و کار و از میان‌رفتن بسیاری از مشاغل سنتی از جمله پیامدهای رشد جمعیت شهری است.

این نکته که بسیاری از کسانی که به‌عنوان مهاجر از روستاها و شهرهای کوچک‌تر به سمت شهرهای بزرگ می‌آیند، عموما تخصص خود را به کناری می‌گذارند و به پدیده حاشیه‌نشینی دامن می‌زنند، چندان عجیب نیست. شهرهای ایران در طول سال‌های گذشته جمعیت‌پذیرتر از همیشه بوده‌اند. با وجود آنکه سازمان ملی آمار ایران از رشد اندک جمعیت کشور در طول سال‌های گذشته خبر می‌دهند اما افزایش جمعیت شهرهای بزرگ به‌ویژه پایتخت همچنان ادامه دارد. شهرهای بزرگ ایران هر روز بزرگ‌تر می شوند و توان اقلیمی خود را به چالش می کشند و عرصه های زیست پذیری برای شهروندانشان را بیش از پیش دچار خلل می کنند.

آمار ارائه شده در نرخ بیکاری تابستان سال جاری نیز نشان دهنده این موضوع که سیاست های اقتصادی دولت بیشتر متوجه توسعه کلان شهرها به ویژه پایتخت بوده است. در حالی که طبق گزارش مرکز آمار بیکاری در بسیاری از استان ها افزایش یافته اما در عرض یک سال گذشته نرخ بیکاری تهران از ۱۱ درصد به ۵ درصد کاهش یافته است. بدین معنی که نرخ بیکاری تهران نسبت به سایر استانها بیشترین تاثیر را از تغییر دولت پذیرفته و با کاهشی بیش از ۵۰ درصد نرخ بیکاری آن به کمترین میزان نسبت به سایر استان ها رسیده است. در حقیقت این کاهش حاکی از آن است که بیشتر فعالیت های اقتصادی دولت در راستای کاهش نرخ بیکاری در پایتخت متمرکز شده است که دقیقا نقطه مقابل و در جهت معکوس نظر کارشناسان اقتصادی و سیاسی و سیاست های تمرکززدایی کشور است.

مشخص نیست در شرایطی که بسیاری از کارشناسان بر لزوم تمرکز زدایی از پایتخت تاکید دارند چگونه باز هم سیاست های اقتصادی در راستای توجه بیشتر به تهران اعمال می گردد؟ در حالی که شرایط جمعیتی پایتخت هر روز وخیم تر می گردد، چرا هم چنان بر سیاست های تمرکرگرایی در تهران اصرار ورزیده می شود.

نکته این که در حالی که بسیاری از ساکنین استان های مختلف کشور برای یافتن شغل مناسب راهی پایتخت می شوند و به تبع آن بر جمعیت متقاضیان کار در تهران افزوده می شود، تاثیر سیاست های تمرکزگرا و توجه به تهران در حدی بوده است که با افزایش متقاضیان شغل، نرخ بیکاری تهران بیش از۵۰ درصد از کاهش یافته است.

ناگفته پیداست که ادامه چنین روندی مردم سایر روستاها و شهرهای کوچک کشور را از سیاست های اجتماعی و اقتصادی دولت سرخورده و ناراضی می نماید. ضمن اینکه با افزایش بیش از حد روند مهاجرت به کلان شهرها به ویژه تهران و افزایش جمعیت این شهرها، اوضاع زیست محیطی و جمعیتی آن ها بیش از پیش از مرز بحران خواهد گذشت و شهرنشینی با خطرات بیشتری توام خواهد شد.