داخلی صفحه یادداشت بینندگان آرشيو يادداشت

۱

برنامه ششم توسعه و ساختار جمعیت کشور

بخش تعاملی الف - مهدی یاراحمدی خراسانی

ابلاغ سیاست‌های کلی برنامۀ ششم توسعه در قالب سرفصل‌های: «اقتصادی، فناوری اطلاعات و ارتباطات، اجتماعی، دفاعی و امنیتی، سیاست خارجی، حقوقی و قضایی، فرهنگی و علم، فناوری و نوآوری» گامی اساسی در جهت ارائۀ نقشۀ راه کشور در مسیر پیشرفت می باشد. بی شک آنچنان که در متن ابلاغیه آمده دستیابی به اهداف این سند تنها با اتکاء بر توانایی‌های انسانی و طبیعی و امکانات داخلی برآمده از زیرساخت‌های موجود در کشور ممکن می گردد. منظور از توانایی های انسانی در این سند را می توان ترکیب جمعیتی کشور و عوامل مرتبط با آن یعنی؛ دانش، تجربه، تخصص، مهارت، چالاکی و قدرت فعالیت و خلاقیت نیروی انسانی تعبیر کرد. مقولۀ مهمی که شاید بتوان مهمترین عامل تحقق برنامۀ ششم قلمداد کرد. از این رو در این برنامه موضوع «جمعیت» به عنوان یکی از اولویت های اساسی سیاست های کلی مطرح گردیده است. برای بررسی دقیق ساختار کنونی جمعیت ایران ضرورت دارد با بهره گیری از «واژگان تخصصی جمعیت شناسی» پدیده های مختلف جمعیت کشور واکاوی گردد. بر این اساس و با توجه به آمارهای رسمی منتشر شده از سوی مرکز آمار ایران، بانک جهانی و تحلیل های مختلف کارشناسان، جمعیت ایران با نماها و پدیده های زیر مواجه است:

• تورم جوانی:
افزایش چشمگیر جمعیت جوان کشور از سال ۱۳۸۵به بعد منجر به افزایش جمعیت واقع در سن فعالیت شده و کشور را در وضعیت پدیدۀ «تورم جوانی» قرار داده است. به بیان دیگر امروز، کشور در حال تجربه کردن افزایش بی‎سابقه جمعیت جوان است. این افزایش در تعداد و سهم جمعیت جوان، به عنوان پدیده منحصربه‌فرد در تاریخ اجتماعی ایران محسوب می‌شود. جوانان نه‌تنها به لحاظ وزن جمعیتی بلکه از نظر اقتصادی، اجتماعی و سیاسی نیز اهمیت یافته‌اند. علاوه‌بر آن، نه تنها نسبت جمعیت جوان به کل کشور به لحاظ عددی افزایش یافته است بلکه به لحاظ کیفی(باسوادی، شهرنشینی، دسترسی و استفاده از رسانه‌های جمعی) نیز نسبت به کل جمعیت از رشد بیشتری برخوردار هستند. از این رو، جمعیت جوان کشور از ویژگی‌هایی توسعه‌ای نظیر تحصیلات عالی، آگاهی و مهارت برخوردار است که می‌تواند منشاء تحولات اجتماعی، اقتصادی و تکنولوژیکی در برنامه ششم توسعه گردد.

• انتقال جمعیتی(مرحله انتقالی باروری):
مبحث «انتقال جمعیتی» بیانگر آنست که چگونه جمعیت از وضعیتی که سطح زاد و ولد و مرگ ومیر هر دو بالا و در نتیجه رشد جمعیت ناچیز است، به وضعیتی که سطح زادو ولد و مرگ ومیر هر دو پایین و رشد جمعیت مجدداً کاهش می یابد، انتقال پیدا می کند. در نتیجه این انتقال تغییرات عمده ای در ساختار و ترکیب جمعیت وارد می گردد. در این زمان، برای دست اندركاران امور اجرايي، بررسی ساختار سني و جنسی جمعيت از اهمیت ویژه ای برخوردار می شود. مطالعه و بررسی مراحل انتقال جمعیتی در ایران حاکی از آنست که ایران در مرحله انتقالی باروری قرار گرفته و این وضعیت باعث شده در حال حاضر جمعیت جوان افزایش یابد.

• پنجره جمعیتی:
سنین بین ۱۵ تا ۶۴سال را سنین فعالیت نام‌گذاری می‌کنند. براساس آمار در حال حاضر نزدیک به ۷۱ درصد از کل جمعیت کشور در این گروه سنی قرار دارند که دلالت بر وجود سرمایه انسانی قابل‌توجهی برای جهش اقتصادی است. با در نظر داشتن مزایای بالقوه این تجربه گذار جمعیتی، محققان چنین ساختار جمعیتی را به «پنجره» یا «هدیه»جمعیتی تعبیر می نمایند. تجربه بسیاری از کشورها نشان از جهش اقتصادی در دوران پنجرۀ جمعیت دارد. در برنامه ششم توسعه باید بدین نکته توجه نمود که در این دوران نسبت جمعيت در سنين فعاليت افزایش یافته و به حداکثر خود یعنی بالای ۷۰ درصد مي‎رسد. مکانیزم‌های ترکیبی و رفتاری پنجره جمعیتی نظیر کاهش نسبت‌های وابستگی(بار تکفل)، تعامل تغییرات ساختار سنی جمعیت با چرخه زندگی اقتصادی تولید و مصرف، افزایش کیفیت جمعیت و ... از مهمترین ویژگی هایی است که ضرورت بهره برداری مناسب از موهبت این دوران را خصوصاً در قالب برنامه ریزی های کلان کشور نشان می دهد.

• سود جمعیتی:
سود جمعیتی در واقع عنوانی است که اقتصاددانان به دوران طلایی «پنجره جمعيتي» اختصاص می دهند. بر اساس تحلیل کارشناسان دوران سود جمعیتی ایران احتمالاً تا سال ۱۴۳۰ طول می‌کشد. در این دوران نسبت جمعيت در سنين فعاليت به صورت قابل ملاحظه ای افزایش می یابد. مکانیزم‌های ترکیبی و رفتاری پنجره جمعیتی نظیر؛ افزایش عرضه نیروی کار، افزایش مشارکت زنان در فعالیتهای اقتصادی، افزایش قدرت پس‌اندازها و سرمایه‌گذاری، بهبود و توسعه سرمایه انسانی، ایجاد پتانسیل‌های فراوان برای اثرگذاری مثبت بر رشد و توسعه اقتصادی و ...، پتانسیل‌های زیادی برای اثرگذاری مثبت بر رشد و توسعه اقتصادی فراهم می‌کند. لذا در این شرایط ضرورت دارد نظام مدیریت اجرایی کشور در چارچوب برنامه ششم توسعه تمامی تلاش خود را به افزایش نرخ رشد اختصاص دهد.

• تنظیم خانواده(کاهش باروری یا بحران جمعیتی؟):
به طور کلی در چند سال قبل تغییراتی در جمعیت ایران بوجود آمده که بسیاری از کشورهای توسعه یافته سال ها قبل این تغییرات را -که عمدتاً کاهش میزان باروری است- تجربه کرده اند. لذا نمی‌توان نام وضعیت کنونی را بحران گذاشت. اما قاعدتاً عدم برنامه ریزی مناسب، فقدان آینده پژوهی و اتخاذ سیاست های جمعیتی اصولی در تداوم این روند می تواند منجر به بروز بحران گردد. بر این اساس در برنامه اول توسعه پیش بینی شده بود که تعداد شش ونیم فرزند به ۴ فرزند برسد. اما با اجرای شتابزده برنامه های تنظیم خانواده در سال ۱۳۸۵ تعداد فرزندان هر مادر به ۸/۱ کاهش یافت. معمول این است که اگر در هر جامعه ای شاخص باروری کل به ۲ یا ۱/۲ فرزند برسد نرخ رشد آن جمعیت پس از دو دهه صفر می‌شود. با وجود اینکه از حدود یک دهه پیش میزان باروری ایران به زیر سطح جانشینی یعنی ۲ فرزند سقوط کرده است اما رشد جمعیت ایران هنوز مثبت است. چرا که حدود ۲۰ تا ۳۰ سال طول می‌کشد که این وضعیت رشد جمعیت را به صفر برساند. اگر همین روند ادامه یابد در سال ۱۴۲۰ رشد جمعیت ایران به صفر می‌رسد. پس در حال حاضر بحران جمعیت در ایران وجود ندارد بلکه مشکل کاهش سطح باروری خانواده‌هاست که نیازمند اتخاذسیاست های اصولی تنظیم خانواده در برنامه ششم توسعه می باشد.

سخن پایانی اینکه بانک جهانی در گزارش خود موسوم به «گزارش توسعه جهانی» نسبت به سرعت بالای پیر شدن جمعیت در ایران هشدار داده است. مسلماً در هر کشوری جمعیت جوان، خلاق، سالم، بانشاط و تحصیل کرده عامل اساسی توسعه و پیشرفت محسوب می شود. لذا اکنون که رهبر انقلاب، در قالب برنامه ششم توسعه بر عامل مهم جمعیت تأکید نموده اند می بایست با بهره گیری از مطالعات کارشناسی دقیق، شناخت ساختار کنونی جمعیت ایران و بررسی چالش های حال و آیندۀ آن سیاست های اجرایی و تصمیمات مناسبی اتخاذ گردد.