کد مطلب: 440082
چرا برای کمک به زیان دیدگان پلاسکو، بازار پیش قدم نمی شود؟
تاریخ انتشار : يکشنبه ۱۰ بهمن ۱۳۹۵ ساعت ۰۶:۳۷
به گزارش فارس، پلاسکو فروریخت. این خبری بود که دست کم به مدت یک هفته، در صدر خبرهای رسانه های ایران قرار داشت. ماجرا مربوط به حادثه آتش سوزی و سپس فروریزی ساختمانی بلندمرتبه می شد که بیش از نیم قرن قبل در تهران ساخته شده و نماد تهران مدرن قلمداد می شد.
درباره حادثه پلاسکو بسیار نوشته شده و از ابعاد مختلف درباره آن سخن گفته شده است، با این وجود آنچه تاکنون کمتر مورد بررسی قرار گرفته، سویه های نمادین آتش سوزی پلاسکو برای تحلیل وضعیت سرمایه داری دولتی در ایران است. در واقع فرو ریختن پلاسکو را می توان به نوعی نماد فروپاشی بورژوازی مستقل از دولت در ایران نیز دانست؛ اما چرا؟
حذف بازار مستقل، بهای سنگین نوسازی دولتی
در ابتدای قرن بیستم میلادی، ایران درحالی اندک اندک گام در مسیر مدرنیته می گذاشت که اسباب مدرن سازی کشور مهیا نبود. دولت، نظام مالیات گیری فراگیری نداشت و عملا در بسیاری از مناطق، از نفوذ موثر برخوردار نبود. صنعت شکل نگرفته بود و کارگران صنعتی تربیت نشده بودند. نظام آموزشی دچار بحران بود و دخالت های بیگانه، راه را بر توسعه کشور بسته بود.
به دنبال کودتای رضاخان و شکل گیری دولت مدرن در ایران، اندک اندک فرصتی برای پوست اندازی اقتصادی کشور نیز به وجود آمد. دولت مدرن، می خواست ناجی توسعه شود و به همین خاطر در کنار سلسله قاجار، سایر نهادهای مستقل دیگر را هدف قرار داد و به نام سنتی و ناکارآمد بودن، سعی کرد آنها را به کناری بگذارد. اگر بپذیریم که در زمان شکل گیری دولت مدرن در ایران، دو ضلع دیگر مثلث قدرت به جز دولت، یکی نهاد مذهب (یعنی روحانیت) و دیگری نهاد ثروت (یعنی بازار) بود، آنگاه روشن است که رژیم پهلوی کوشش کرد برای گسترانیدن مدل سرمایه داری دولتی، نسبت به حذف روحانیت و بلعیدن بازار اقدام کند.
روند از بین رفتن استقلال سرمایه داری ملی در ایران با دخالت دولت، در دوره محمدرضا پهلوی شتاب گرفت. در همین دوره بود که بازار و فئودالیسم یک سره از سوی دولت تحت فشار قرار گرفت و دولت به طور مداوم، بازاریان را عامل تورم شهری و فئودالها را عامل ظلم بر روستاییان نشان داد. اسناد نظام برنامه‌ریزی در ادوار مختلف تاریخ شش دهه برنامه‌نویسی برای توسعه نشان می‌دهد که چگونه تاجران و صاحبان سرمایه‌ای که 130 سال قبل یعنی در عصر قاجار، به‌دنبال متشکل شدن در یک پارلمان کارفرمایی بودند، زیر سایه سرکوب برنامه‌ریزی دولتی، مجبور به عقب‌نشینی در برابر دولت فربهی شدند که با سیاستگذاری خود، فرصت انباشت سرمایه را از کارفرمایان گرفته و آنها را به گروگانی تبدیل کرده بود که جز توصیه و خواهش و هشدار و خودنمایی حداقلی، در برابر پوپولیسم دولتی کار دیگری از دستشان ساخته نبود.
از دهه 1320 که دولت پهلوی احساس کرد می‌تواند ثبات خود را تضمین کند، گام‌های مقدماتی برای برنامه‌نویسی آغاز شد تا دولت به مدد مستشاران غربی و پول نفت و به پشتوانه دیوان‌سالاری فربه خود، متولی عبور دادن کشور از وضعیتی «پیشامدرن» به «مدرن» شود. مبنای نظام برنامه‌نویسی و در نتیجه بودجه‌ریزی کشور در دوران مدرن که همزمان با پادشاهی پهلوی دوم بود، بر منطق استقلال دولت از طبقات به‌ویژه طبقه تجار شهری و فئودال‌های متمرکز بر روستاهای ایران استوار بود. دولت علی امینی با اجرای اصلاحات ارضی، نقش مهمی در تحکیم پایه های سرمایه داری دولتی داشت. دوره امینی، دقیقا همان دوره ای است که ساختمان پلاسکو در آن ساخته شد. این دوره، دوره ترک تازی سرمایه داران وابسته به دربار است. دوره رشد بورژوازی دولتی. دوره رانت و امتیازدهی ویژه به نزدیکان به دربار.
اصلاحات ارضی، نظام طبقاتی ایران را تغییر داد. رعیت روستایی با کوچ به شهر، «رعیت شهری» یا «حاشیه‌نشین» شد. همان رعایایی که دولت ناچار بوده و هست با واردات بیشتر، به مطالباتشان برای ثبات قیمت‌ها پاسخ بگوید و همین واردات، عملا راه را بر سرمایه‌داری ملی در ایران مسدود کرده است. در واکنش به همین تحول است که دولت هویدا مدعی می‌شود «من دولت شهرنشینان هستم» ولی این دولت نیز نمی‌تواند از پس هزینه‌های معطوف به سیر مهاجرت از روستا به شهر برآید و داستان تا شکل گیری انقلاب ادامه می یابد.
انفعال بازاریان، نتیجه سرمایه داری دولتی
به این ترتیب پلاسکو به عنوان اولین ساختمان مدرن ایران، برای نخستین بار فضایی را به وجود آورد که در آن، بازار فقط متکی بر «مصرف» و خرید نبود، بلکه معطوف به پرسه زنی و گردشگری هم بود. همان نیازی که طبقه متوسط را به پاساژهای لوکس می کشاند. طبقه متوسط اما کسانی به جز کارمندان دولتی نبودند که زیر چتر حمایتی بورژوازی دولتی رشد کرده بودند. سرمایه داری دولتی به لطف سرمایه نفتی و با توزیع رانت میان نزدیکان، عملا سرمایه داری مستقل ملی را تضعیف کرد و بازار تهران را به ساختمان هایی شیک و نمادین مانند پلاسکو منتقل ساخت که گرچه بازاریان در آن نقش اصلی را برعهده داشتند، اما مصرف کنندگان، طبقه متوسطی بودند که دولت آنها را توانمند کرده بود.
سیاست های معطوف به سرمایه داری دولتی پس از انقلاب نیز ادامه یافت و با وجود حذف طبقات فاسد اقتصادی که نزدیک به دربار پهلوی بودند و حتی اعدام بانی پلاسکو، همان مسیر رشد نقش دولت در اقتصاد ادامه یافت. این روزها همزمان با فروریختن پلاسکو، این ضعف نهاد بازار در ایران به خوبی خود را به نمایش گذاشته است و برای همین است که وقتی سخن از فروریختن پلاسکو به میان می آید، باید از فروریختن سرمایه داری ملی و مستقل ایران نیز سخن گفت.
واقعیت این است که در همه روزهای پس از فاجعه آتش سوزی پلاسکو، کمتر حرفی از کمک بازاریان به همکاران خود گفته می شود و نگاه ها، تنها معطوف به نهاد دولت است. دولت به بازاریان وام بدهد، بیمه دولتی، خسارت را پرداخت کند، دولت، مستمری بیکاری بدهد، دولت به بازاریان خسارت دیده، محلی تازه برای کار بدهد و...
درست است که این دولت گرایی به دلیل اشتباه تاریخی در تضعیف استقلال نهاد بازار بوده و به هرحال دولت به دلیل مالکیت ساختمان پلاسکو و مسئولیت های حاکمیتی، مسئولیتی انکارناپذیر دارد، اما آیا بازاریان نمی دانند که عقب نشینی آنها از کمک به همکارانشان، چه تبعاتی در پی دارد؟ آیا بهتر نیست نهادهای بازاری به میدان آمده و با برعهده گرفتن بخشی از مسئولیت های دولت، نشان دهند که می توانند مانند گذشته از استقلال خود دفاع کنند؟ آیا انفعال آنها در حمایت از کسبه پلاسکو، نشانه ای از پایان استقلال نهاد بازار از نهاد دولت نیست؟
پلاسکو دیگر وجود ندارد. با این حال هنوز نهاد بازار در ایران نفس می کشد. نهادی که البته زیر ضربه واردات و سیاستگذاری دولتی تضعیف شده است. اگر بازاریان نسبت به نقش تاریخی خود آگاه باشند، در ماجرای پلاسکو می توانند نقشی نمادین ایفا کنند. هزینه ساخت ساختمان جدید را به جای نهاد دولتی مسئول، برعهده گرفته و همکاران خود را حمایت کنند. به آنها کار بدهند و فضایی برای کسب و کار جدید اختصاص دهند. کاری که برخی بازاریان به طور انفرادی انجام داده اند. اگر این اتفاق نیفتد و فاصله بازاریان از یکدیگر بیشتر شود، همه مسئولیت ها برعهده دولت خواهد ماند و کیست که نداند دولت به تنهایی قادر به بردوش کشیدن همه این مسئولیت ها نیست و این، تداوم تراژدی سرمایه داری دولتی در ایران خواهد بود.
درباره حادثه پلاسکو بسیار نوشته شده و از ابعاد مختلف درباره آن سخن گفته شده است، با این وجود آنچه تاکنون کمتر مورد بررسی قرار گرفته، سویه های نمادین آتش سوزی پلاسکو برای تحلیل وضعیت سرمایه داری دولتی در ایران است. در واقع فرو ریختن پلاسکو را می توان به نوعی نماد فروپاشی بورژوازی مستقل از دولت در ایران نیز دانست؛ اما چرا؟
حذف بازار مستقل، بهای سنگین نوسازی دولتی
در ابتدای قرن بیستم میلادی، ایران درحالی اندک اندک گام در مسیر مدرنیته می گذاشت که اسباب مدرن سازی کشور مهیا نبود. دولت، نظام مالیات گیری فراگیری نداشت و عملا در بسیاری از مناطق، از نفوذ موثر برخوردار نبود. صنعت شکل نگرفته بود و کارگران صنعتی تربیت نشده بودند. نظام آموزشی دچار بحران بود و دخالت های بیگانه، راه را بر توسعه کشور بسته بود.
به دنبال کودتای رضاخان و شکل گیری دولت مدرن در ایران، اندک اندک فرصتی برای پوست اندازی اقتصادی کشور نیز به وجود آمد. دولت مدرن، می خواست ناجی توسعه شود و به همین خاطر در کنار سلسله قاجار، سایر نهادهای مستقل دیگر را هدف قرار داد و به نام سنتی و ناکارآمد بودن، سعی کرد آنها را به کناری بگذارد. اگر بپذیریم که در زمان شکل گیری دولت مدرن در ایران، دو ضلع دیگر مثلث قدرت به جز دولت، یکی نهاد مذهب (یعنی روحانیت) و دیگری نهاد ثروت (یعنی بازار) بود، آنگاه روشن است که رژیم پهلوی کوشش کرد برای گسترانیدن مدل سرمایه داری دولتی، نسبت به حذف روحانیت و بلعیدن بازار اقدام کند.
روند از بین رفتن استقلال سرمایه داری ملی در ایران با دخالت دولت، در دوره محمدرضا پهلوی شتاب گرفت. در همین دوره بود که بازار و فئودالیسم یک سره از سوی دولت تحت فشار قرار گرفت و دولت به طور مداوم، بازاریان را عامل تورم شهری و فئودالها را عامل ظلم بر روستاییان نشان داد. اسناد نظام برنامه‌ریزی در ادوار مختلف تاریخ شش دهه برنامه‌نویسی برای توسعه نشان می‌دهد که چگونه تاجران و صاحبان سرمایه‌ای که 130 سال قبل یعنی در عصر قاجار، به‌دنبال متشکل شدن در یک پارلمان کارفرمایی بودند، زیر سایه سرکوب برنامه‌ریزی دولتی، مجبور به عقب‌نشینی در برابر دولت فربهی شدند که با سیاستگذاری خود، فرصت انباشت سرمایه را از کارفرمایان گرفته و آنها را به گروگانی تبدیل کرده بود که جز توصیه و خواهش و هشدار و خودنمایی حداقلی، در برابر پوپولیسم دولتی کار دیگری از دستشان ساخته نبود.
از دهه 1320 که دولت پهلوی احساس کرد می‌تواند ثبات خود را تضمین کند، گام‌های مقدماتی برای برنامه‌نویسی آغاز شد تا دولت به مدد مستشاران غربی و پول نفت و به پشتوانه دیوان‌سالاری فربه خود، متولی عبور دادن کشور از وضعیتی «پیشامدرن» به «مدرن» شود. مبنای نظام برنامه‌نویسی و در نتیجه بودجه‌ریزی کشور در دوران مدرن که همزمان با پادشاهی پهلوی دوم بود، بر منطق استقلال دولت از طبقات به‌ویژه طبقه تجار شهری و فئودال‌های متمرکز بر روستاهای ایران استوار بود. دولت علی امینی با اجرای اصلاحات ارضی، نقش مهمی در تحکیم پایه های سرمایه داری دولتی داشت. دوره امینی، دقیقا همان دوره ای است که ساختمان پلاسکو در آن ساخته شد. این دوره، دوره ترک تازی سرمایه داران وابسته به دربار است. دوره رشد بورژوازی دولتی. دوره رانت و امتیازدهی ویژه به نزدیکان به دربار.
اصلاحات ارضی، نظام طبقاتی ایران را تغییر داد. رعیت روستایی با کوچ به شهر، «رعیت شهری» یا «حاشیه‌نشین» شد. همان رعایایی که دولت ناچار بوده و هست با واردات بیشتر، به مطالباتشان برای ثبات قیمت‌ها پاسخ بگوید و همین واردات، عملا راه را بر سرمایه‌داری ملی در ایران مسدود کرده است. در واکنش به همین تحول است که دولت هویدا مدعی می‌شود «من دولت شهرنشینان هستم» ولی این دولت نیز نمی‌تواند از پس هزینه‌های معطوف به سیر مهاجرت از روستا به شهر برآید و داستان تا شکل گیری انقلاب ادامه می یابد.
انفعال بازاریان، نتیجه سرمایه داری دولتی
به این ترتیب پلاسکو به عنوان اولین ساختمان مدرن ایران، برای نخستین بار فضایی را به وجود آورد که در آن، بازار فقط متکی بر «مصرف» و خرید نبود، بلکه معطوف به پرسه زنی و گردشگری هم بود. همان نیازی که طبقه متوسط را به پاساژهای لوکس می کشاند. طبقه متوسط اما کسانی به جز کارمندان دولتی نبودند که زیر چتر حمایتی بورژوازی دولتی رشد کرده بودند. سرمایه داری دولتی به لطف سرمایه نفتی و با توزیع رانت میان نزدیکان، عملا سرمایه داری مستقل ملی را تضعیف کرد و بازار تهران را به ساختمان هایی شیک و نمادین مانند پلاسکو منتقل ساخت که گرچه بازاریان در آن نقش اصلی را برعهده داشتند، اما مصرف کنندگان، طبقه متوسطی بودند که دولت آنها را توانمند کرده بود.
سیاست های معطوف به سرمایه داری دولتی پس از انقلاب نیز ادامه یافت و با وجود حذف طبقات فاسد اقتصادی که نزدیک به دربار پهلوی بودند و حتی اعدام بانی پلاسکو، همان مسیر رشد نقش دولت در اقتصاد ادامه یافت. این روزها همزمان با فروریختن پلاسکو، این ضعف نهاد بازار در ایران به خوبی خود را به نمایش گذاشته است و برای همین است که وقتی سخن از فروریختن پلاسکو به میان می آید، باید از فروریختن سرمایه داری ملی و مستقل ایران نیز سخن گفت.
واقعیت این است که در همه روزهای پس از فاجعه آتش سوزی پلاسکو، کمتر حرفی از کمک بازاریان به همکاران خود گفته می شود و نگاه ها، تنها معطوف به نهاد دولت است. دولت به بازاریان وام بدهد، بیمه دولتی، خسارت را پرداخت کند، دولت، مستمری بیکاری بدهد، دولت به بازاریان خسارت دیده، محلی تازه برای کار بدهد و...
درست است که این دولت گرایی به دلیل اشتباه تاریخی در تضعیف استقلال نهاد بازار بوده و به هرحال دولت به دلیل مالکیت ساختمان پلاسکو و مسئولیت های حاکمیتی، مسئولیتی انکارناپذیر دارد، اما آیا بازاریان نمی دانند که عقب نشینی آنها از کمک به همکارانشان، چه تبعاتی در پی دارد؟ آیا بهتر نیست نهادهای بازاری به میدان آمده و با برعهده گرفتن بخشی از مسئولیت های دولت، نشان دهند که می توانند مانند گذشته از استقلال خود دفاع کنند؟ آیا انفعال آنها در حمایت از کسبه پلاسکو، نشانه ای از پایان استقلال نهاد بازار از نهاد دولت نیست؟
پلاسکو دیگر وجود ندارد. با این حال هنوز نهاد بازار در ایران نفس می کشد. نهادی که البته زیر ضربه واردات و سیاستگذاری دولتی تضعیف شده است. اگر بازاریان نسبت به نقش تاریخی خود آگاه باشند، در ماجرای پلاسکو می توانند نقشی نمادین ایفا کنند. هزینه ساخت ساختمان جدید را به جای نهاد دولتی مسئول، برعهده گرفته و همکاران خود را حمایت کنند. به آنها کار بدهند و فضایی برای کسب و کار جدید اختصاص دهند. کاری که برخی بازاریان به طور انفرادی انجام داده اند. اگر این اتفاق نیفتد و فاصله بازاریان از یکدیگر بیشتر شود، همه مسئولیت ها برعهده دولت خواهد ماند و کیست که نداند دولت به تنهایی قادر به بردوش کشیدن همه این مسئولیت ها نیست و این، تداوم تراژدی سرمایه داری دولتی در ایران خواهد بود.
۱۳۹۵/۱۱/۰۳ ۰۶:۳۹
کلمات کلیدی : پلاسکو، اتش سوزی
نظراتی كه به تعميق و گسترش بحث كمك كنند، پس از مدت كوتاهی در معرض ملاحظه و قضاوت ديگر بينندگان قرار مي گيرد. نظرات حاوی توهين، افترا، تهمت و نيش به ديگران منتشر نمی شود.
