از شاخصهای مهم بخش سلامت نسبت نیروی انسانی به تخت بیمارستانی است این شاخص بیانگر توزیع منابع انسانی (پزشک و پرستار) به تخت بیمارستانی است، توزیع متوازن و متناسب منابع بخش سلامت ضمن افزایش بهره وری، میتواند باعث ارتقاء شاخصهای سلامت و درنتیجه افزایش برابری و عدالت اجتماعی گردد.
در نمودار 1 نسبت پزشک و پرستار به تخت های بیمارستانی در ایران و منطقه شرق مدیترانه نشان دادهشده است[1].
از نمودار 1 و با استفاده از مطالب ذکرشده در بخش اول، میتوان نکات ذیل را استنباط کرد
نسبت پزشک و پرستار به تخت بیمارستانی در اکثر کشورهای منطقه شرق مدیترانه از میانگین جهانی بیشتر است. با توجه به اینکه احداث تخت بیمارستانی به هزینه هنگفتی نیاز دارد(هزینه ساخت یکتخت بیمارستانی در ایران بین 0.5 تا 1 میلیارد تومان است) سیاستگذاران بخش سلامت سعی میکنند برای استفاده بهینه از تخت های بیمارستانی، نیروی انسانی لازم را بکار گیرند.
نسبت پزشک و پرستار به تخت بیمارستانی در ج.ا ایران از بیشتر کشورهای منطقه شرق مدیترانه، میانگین جهانی و میانگین منطقه کمتر است، نسبت پزشک و پرستار به تخت بیمارستانی در ج.ا ایران، تنها از کشورهای لیبی، یمن و جیبوتی در منطقه شرق مدیترانه بیشتر است.
نسبت نامطلوب پزشک و پرستار به تخت بیمارستانی در کشور، افت کیفیت خدمات ارائهشده، فشار مضاعف بر کارکنان نظام سلامت و نارضایتی بیماران را در پی دارد.
سرانه پزشک عمومی به تخت بیمارستانی در بخش دولتی، بسیار پایینتر از میانگین کشوری است بهعنوانمثال در یک مطالعه، که به بررسی نیروی انسانی و تخت بیمارستانی در 139 بیمارستان دولتی در سطح کشور پرداخت،[2] نشان داد که به ازای 23670 تخت بیمارستانی فعال، 1290 پزشک عمومی و 23217 پرستار و ماما به ارائه خدمت میپردازند به عبارتی، به ازای 18 تخت بیمارستانی فعال، یک پزشک عمومی در بخش دولتی فعالیت میکند. نسبت بحرانی تعداد پزشک عمومی به تخت بیمارستانی در بیمارستان های دولتی ضمن افت کیفیت خدمات ارائهشده و نارضایتی بیماران، موجب هدر رفت سایر منابع بخش سلامت نیز میگردد این در حالی است که دو شغلی پزشکان رواج دارد و تعدادی از این پزشکان، بهصورت تماموقت در بیمارستانهای دولتی به فعالیت مشغول نیستند.
از سیاستگذاران حوزه سلامت کشور انتظار میرود برای افزایش رضایتمندی بیماران و ارتقاء سلامت کشور، تأمین نیروی انسانی بخش سلامت، بالأخص پزشک عمومی را در اولویت قرار دهند در این راستا تأکید بر توسعه تخت های بیمارستانی ضمن کاهش نسبت نیروی انسانی به تخت بیمارستانی موجب هدر رفت بیشتر منابع مالی و کاهش بهره وری در کشور می شود.
. از نتایج پایین بودن نسبت پزشک و پرستار در کشور میتوان به هدر رفت منابع بخش سلامت و جایگاه نامطلوب ایران در برخی از شاخص ها حوزه سلامت یادکرد که در ادامه به برخی از آنها اشاره میشود.
بررسی شاخصهای سلامت در ج.ا ایران و منطقه شرق مدیترانه:
کتاب monitoring health for sustainable development goals، در سال 2016 توسط سازمان بهداشت جهانی منتشرشده است. بخش ششم این کتاب، به بررسی شاخصهای گوناگونِ حوزه سلامت، در کشورها و مناطق مختلف جهان پرداخته است. در ادامه به جایگاه ج.ا ایران در تعدادی از شاخصها در میان کشورهای منطقه شرق مدیترانه برگرفته از کتاب monitoring health for sustainable development goals اشاره میشود.
شاخص " نسبت تولدهایی انجامشده توسط کارکنان آموزشدیده ": کارکنان آموزشدیده و ماهر با ارائه مراقبتهای پیش و پس از زایمان، در پیشگیری از مرگومیر نوزادان مؤثر هستند. مدیریتِ درمان و کنترل پیچیدگیهای موجود در طی تولد نوزاد، نقش مؤثری در کاهش مرگومیر مادر و نوزاد دارد. در نمودار 1 جایگاه ایران در کشورهای منطقه شرق مدیترانه نشان دادهشده است.
نمودار (2): نسبت تولدهای انجامشده توسط کارکنان آموزشدیده
بر اساس نمودار، ج.ا ایران دارای جایگاه نهم، در میان کشورهای منطقه شرق مدیترانه در شاخص " نسبت تولدهایی انجامشده توسط کارکنان آموزشدیده" است (صفحه 47 کتاب).
شاخص "مرگومیر مادران در 100 هزار تولد زنده": از علل اصلی مرگومیر مادران میتوان به فشارخون بالا، عفونت و خونریزی پس از زایمان اشاره کرد. در نمودار 3 جایگاه ایران در کشورهای منطقه شرق مدیترانه نشان دادهشده است.
نمودار (3): تعداد مرگومیر مادران در 100 هزار تولد زنده
بر اساس نمودار، ج.ا ایران دارای جایگاه نهم در شاخص "مرگومیر مادران در 100 هزار تولد زنده" در میان کشورهای شرق مدیترانه است (صفحه 45 کتاب).
با مشاهده نمودار (2) و (3) میتوان به رابطه مستقیم بین "مرگومیر مادران" و "تولدهای انجامشده توسط کارکنان آموزشدیده" پی برد، در هر دو نمودار، شاهد کاهش مرگ میر مادران و نوزادان در کشورهایی هستیم که دارای کارکنان آموزشدیده بیشتری میباشند.
شاخص "مرگومیر کودکان زیر 5 سال در 1000 تولد زنده": ازجمله دلایل مرگومیر نوزادان میتوان به تولد زودرس، مشکلات مرتبط با تولد (خفگی نوزاد) سقطجنین در هنگام تولد و اسهال، ذاتالریه، جراحتهای وارده و مالاریا، پس از تولد نام برد.
در نمودار 4 جایگاه ایران در کشورهای منطقه شرق مدیترانه نشان دادهشده است.
نمودار (4): تعداد مرگومیر کودکان زیر 5 سال در 1000 تولد زنده
بر اساس نمودار، ج.ا ایران دارای جایگاه یازدهم، در میان کشورهای منطقه شرق مدیترانه در شاخص "مرگومیر کودکان زیر 5 سال در 1000 تولد زنده" است (صفحه 49 کتاب).
شاخص "نسبت (درصد) جمعیتی که از بهداشت ارتقاءیافته": این شاخص به برخورداری جمعیت از لولهکشی فاضلاب، سپتینک تانک و استفاده خانوارها از دستشوییهای مجزا اشاره دارد. در نمودار 5 جایگاه ایران در کشورهای منطقه شرق مدیترانه نشان دادهشده است.
نمودار(5): نسبت جمعیت استفادهکننده از بهداشت ارتقاءیافته
بر اساس نمودار، ج.ا ایران دارای جایگاه دوازدهم در شاخص "نسبت جمعیت برخوردار از بهداشت ارتقاءیافته" در میان کشورهای شرق مدیترانه است (صفحه 91 کتاب).
برای اطلاع از سایر شاخصها میتوان به کتاب ذکرشده در بالا رجوع کرد. بر اساس نمودارها، ج. ا ایران جایگاه مناسبی در شاخصهای سلامت، موردنیاز برای توسعه پایدار در منطقه شرق مدیترانه ندارد این در حالی است که ازنظر هزینه کرد منابع مالی در بخش سلامت، ج.ا ایران در سال 2012 در مرتبه 6 (ششم) قرار داشته است. قابلذکر است میزان هزینه بخش سلامت ج. ا ایران در سال 2001 میلادی با 390 دلار به ازای هر نفر در رتبه دهم منطقه شرق مدیترانه بوده است[3].
نکات تکمیلی:
ج.ا ایران در بعد از انقلاب، پیشرفتهای چشمگیری در بخشهای تخصصی حوزه پزشکی داشته است که میتوان برای نمونه، بهکارگیری سلولهای بنیادی در درمانهای تخصصی پزشکی، توسعه شیوههای نوین درمانی و استفاده از فناوریهای پیشرفته در درمان بیماریها، پیشرفت در بیوتکنولوژی و بخش داروسازی نام برد. با این وجود نظام سلامت در بعدِ حاکمیتی، از قبیل از سیاستگذاری، نظارت و مدیریت بخش سلامت موفقیت چندانی را کسب نکرده است درحالیکه جایگاه سیاستگذاری و نظارت در مقایسه با خدمات بالینی از اهمیت بیشتری برای نیل به اهداف بخش سلامت برخوردار است. ازجمله نتایج شیوه مدیریت کنونی بخش سلامت، عدم تناسب بین سرمایهگذاریها و بروندادها در بخش سلامت و جایگاه نامطلوب بخش سلامت کشور در مقایسه با کشورهای منطقه است درحالیکه بر اساس نقشه جامع علمی سلامت کشور در افق 1404، بالاترین سطح سلامت و توسعهیافتگی نظام سلامت در منطقه برای ج.ا ایران پیشبینیشده است.
نظام سلامت در حوزه نیروی انسانی با کمبود مواجه است از اثرات جانبی کمبود منابع انسانی، خلل در تأمین نیروی انسانی بخش سلامت، بالأخص مناطق محروم هست، همچنین به دلیل عدم تناسبِ عرضه و تقاضایِ نیروی انسانی بالأخص پزشک، نظام سلامت با بار مالی هنگفتی بهمنظور ارائه خدماتِ سلامت متحمل میشود.
مسئله تربیت نیروی انسانی در وزارت بهداشت یک موضوع درونبخشی است و حل مسائل درونبخشی، کمتر تحت تأثیر عوامل بیرونی مانند منابع مالی و غیرمالی (از قبیل قدرت و تصمیمگیری) قرار میگیرد درحالیکه تأمین تخت بیمارستانی در بخش سلامت، یک مسئله بین بخشی است و حل مسائل بین بخشی نسبت به مسائل درونبخشی، پیچیدگی بیشتری دارد در این راستا از وزارت بهداشت پذیرفته نیست بعد از گذشتِ 30 سال از حاکمیت و تولیت بر دانشگاههای علوم پزشکی، بخش سلامت با کمبود نیرو انسانی مواجه باشد.
برای توسعه نظام سلامت، نیاز است منابع این بخش ، متناسب با یکدیگر رشد کنند زیرا نقص در هریک، عملکرد کل نظام سلامت را مختل میکند برای مثال، کمبود چه در نیروی انسانی و چه در منابع فیزیکی مانند تخت بیمارستانی ارائه خدمت را با مشکل مواجهه میکند.
وما توفیقی إلا باالله
* پژوهشگر پژوهشکده سیاست پژوهی و مطالعات راهبردی حکمت
[1]. برگرفته از World health statistics 2014، WHO
[2]. مسعود ابوالحلاج، سید حسین حسینی پارسا، دکتر مهدی جعفری سیریزی و صدیقه اینانلو؛ " بررسی وضعیت نیروی انسانی شاغل در بیمارستانهای کشور در سال 1386"
[3]. World health statistics 2015، WHO