الف - تابوت سازی برای تئاتر کمدی و کمدیا دلارته!

راهنمای کتاب/ «تیاتر کمدی و عروس ایرانی»؛ کارلو گولدونی؛ ترجمه‌ی علی شمس؛ قطره

«تیاتر کمدی و عروس ایرانی»
نویسنده: کارلو گولدونی
مترجم: علی شمس
ناشر: قطره؛ چاپ اول 1395
197 صفحه، 15 هزار تومان

*****

کارلو گولدونی (1793-1707) از مهم‌ترین نمایش‌نامه نویسان ایتالیایی است. بعضی او را در شمار نوابغ تئاتر می‌دانند که بعد از او تئاتر شکل دیگری به خود گرفت و دچار تحولی فرمی شد. کارلو گولدونی در زمانی می‌نوشت که ایتالیا به معنای امروزین آن وجود نداشت. جمهوری ونیز نام حکومتی بود که گولدونی در آن می‌زیست؛ حکومتی که سال 1796 بخشی از سرزمین اتریش و البته ایتالیا شد. تصویری که گولدونی از این کشور و مردمانش در آثار نمایشی‌اش برساخته است، به شدت زنده و متحرک است، طوری که کارشناسان رشته‌های مختلف از نمایش‌نامه‌های او تا به امروز بهره‌های برون ذاتی بسیاری از جمله اجتماعی و سیاسی برده‌اند. علی شمس مترجم کتاب «تیاتر کمدی و عروس ایرانی» شمار آثار گولدونی را بیش از سیصد و پنجاه اثر عنوان کرده است. با این توضیح دور از ذهن نیست که مجموعه آثار گولدونی آینه تمامی نمایی از روزگار پر فراز و فرود نویسنده باشد.

با تمام بذل توجه تئاترسین‌های غربی به نمایش‌نامه‌های کارلو گولدونی، این نمایش‌نامه نویس چندان در ایران مورد اعتنا نبوده است. هر چند از این نویسنده آثاری به فارسی برگردانده شده است، اما کماکان نمایش‌نامه پراهمیتی از گولدونی باقی مانده که مخاطبان فارسی با آن آشنا نیستند.

به تازگی کتابی با عنوان «تیاتر کمدی و عروس ایرانی» شامل دو نمایش‌نامه از کارلو گولدونی در نشر قطره به ترجمه علی شمس منتشر شده است. «تیاتر کمدی» (IL Teatri Comico) را مهم‌ترین اثر کارلو گولدونی می‌دانند. بعضی این اثر را مهم‌ترین نمایش‌نامه قرن هجدهم ایتالیا می‌دانند. کمدی نویس مشهور ایتالیایی در نمایش‌نامه‌ی «تیاتر کمدی» از رسانه تئاتر حد نهایت استفاده را برده است. او در این نمایش کمیک خود تئاتر کمدی را سوژه‌ی اثر قرار داده است تا در شکلی بدیع مخاطب را با ماهیت اثرش نیز مستقیما رو به رو کند.

«تیاتر کمدی» قصه یک گروه تئاتر است که در حال تمرین کردن برای نمایش بردن اثرشان روی صحنه هستند. کارلو گولدونی که از معدود نمایش‌نامه نویسان نظریه پرداز قرن هجده ایتالیاست در این نمایش‌نامه مواضع پر رنگش را در زمینه تئاتر، تئاتر کمدی و کمدیا دلارته (Commedia dell'arte) به طرز ظریفی بازگو کرده است. او در این نمایش‌نامه حکم تابوت سازی را دارد برای جنسی از تئاتر کمدی و کمدیا دلارته که در زمان زیست او در جمهوری ونیز رایج بوده. گولدونی ترتیب و انتظام نوینی به کمدیا دلارته بخشید و با اعتنای بیش از حدش به دیالوگ‌ِ آدم‌های نمایش و همین طور صحنه پردازی و حتی نورپردازی اثر، طرحی نو برای ژانرهای مزبور ریخت که بعدها از آن به عنوان یک دوره تحول یاد شد. این اندیشه‌ها به صورت غیر مستقیم و گاه مستقیم در نمایش «تیاتر کمدی» تبلور یافته است.

گولدونی به بهره‌گیری از زبان ونتی - Venetian language (جزو زبان‌های رومی به حساب می‌آید و نوعی زبان میانجی که اکنون نیز در ایتالیای امروزی و سواحل مدیترانه رایج است)، و همین طور استفاده از ادبیات محاوره و کوچه بازار مشهور است. او بدون هیچ واهمه‌ای آثارش را به ادبیات آرگو آمیخته است و این مسئله از ویژگی‌های زبانی آثارش به حساب می‌آید. برگردان علی شمس - که از روی نسخه ایتالیایی اثر است- از این نظر جان کلام گولدونی را به شایستگی ادا کرده است. مخاطب نمایش‌نامه «تیاتر کمدی» در عین حال که به واسطه ادبیاتِ اثر متوجه خواندن اثری کلاسیک است، اما از نظر زبانی با نمایش‌نامه گولدونی فاصله نمی‌گیرد. زبانی که شمس در برگردان این اثرِ گولدونی استخدام کرده است، زبانی به شدت پرطروات، پویا و مطابق با ادبیات آرگوی امروزِ جامعه ماست. این مسئله آنچنان نمود دارد که می‌توان ادعا کرد خواننده این نمایش‌نامه گاه گمان خواهد کرد در حال مطالعه متنی سراسر امروزی است. با اینکه رویدادها و موضوع گفت و گوها و البته فضا سازی اثر ما را متوجه زمان-مکان قرن هجدهمی اثر می‌کند اما ادبیات این نمایش‌نامه ظرفیت ایجاد این توهم را دارد که ما اثر را، اثری امروزی یا دست کم با ادبیاتِ امروزی جامعه فرض کنیم.

در این کتاب ما مخاطب نمایش‌نامه دیگری با عنوان «عروس ایرانی» هم هستیم. این نمایش‌نامه اول بار است که به فارسی برگردانده می‌شود. این نمایش‌نامه ناخوانده در زمان حکومت‌رانی دودمان صوفیه و در اصفهان می‌گذرد. شاید این نمایش‌نامه جزو مهم‌ترین آثار گولدونی نباشد اما به یقین برای مخاطبان فارسی زبان جالب خواهد بود، علی الخصوص که نگاه کارلو گوردونی به زمانه و روزگار دوران صفوی در ایران را برای ما بازتاب می‌دهد.

این نمایش‌‌نامه در پنج پرده و با آدم‌هایی با نام‌های محمود، تهماسب، عثمان تاتار، فاطیما، ریحانه، علی، کورکوما، بیگم و سما شکل می‌‌گیرد. مترجم اثر، علی شمس در این نمایش‌نامه هم توانسته است زبان مردمی آثار کارلو گرودونی را برجسته کند. کارلو گوردونی به بازنمایی واقعیت روی صحنه‌ی تئاتر اعتقاد ویژه‌ای داشت و از همین رو به کارگیری ادبیات کوچه و بازار از مهم‌ترین ابزار او در جلوه دادن این ویژگی بوده است.

کتاب «تیاتر کمدی و عروس ایرانی» با دو نمایش‌نامه از کارلو گوردونی و مقدمه‌ای از مترجم در باب نمایش‌نامه‌های گولدونی و نگرش ویژه‌ی او به مقوله نمایش ما را با دنیای ویژه این نمایش‌نامه نویس قرن هجدهمی آشنا می‌کند. این در حالی است که در این کتاب با مهم‌ترین نمایش‌نامه گولدونی یعنی «تیاتر کمدی» و همین طور ایده‌های نوآورانه او در تئاتر کمدی آشنا می‌شویم. مخاطبان این کتاب بی شک از علاقه‌مندان به تئاتر و هنر نمایش خواهند بود. از طرفی مخاطبان ادبیات نمایشی ِ کلاسیک ایتالیا در این کتاب اطلاعات بسیار مفیدی از روزگار نمایشی قرن هجدهم ایتالیا به دست می‌آورند.