الف - مروری بر تحولات اخیر ترکیه (بخش اول)

بخش تعاملی الف - دکتر ابراهیم فتح الهی*، 11 تیر 92

بحران اخیر ترکیه که از حدود ۳۰ روز پیش آغاز شده است، بزرگ ترین چالش رجب طیب اردوغان نخست وزیر و دبیرکل حزب عدالت و توسعه (آک پارتی) ترکیه از زمان روی کار آمدن او در ده سال گذشته می باشد.

حزب عدالت و توسعه (آ.ک.پ) که آک به معنی روشن و پاک است، از تصویر یک لامپ روشنایی به عنوان نماد خود استفاده می کند. بحران اخیر تا حد زیادی حیثیت حزب حاکم را زیر سوال برده است. شهر استانبول که از آن به عنوان حیاط خلوت حزب عدالت و توسعه نام برده می شود، کانون اصلی اعتراضات و تحولات اخیر ترکیه است. رجب طیب اردوغان ابتدا با شهرداری استانبول به شهرت رسید و پله های ترقی را در عرصه سیاست یک به یک طی نمود.

اعتراضات اخیر به بهانه ی تغییر کاربری بخشی از پارک "گزی" و تبدیل آن از فضای سبز به فضای تجاری و فرهنگی در منطقه ی "تقسیم" استانبول آغاز شد. حمایت علوی های ترکیه از اعتراضات که به دلیل نام گذاری پل سوم استانبول به نام سلطان سلیم که قاتل علوی ها بوده نیز مزید بر علت شد. در ابتدا تحصن اعتراض آمیز تعدادی از مردم استانبول برای حفظ ۶۰۰ اصله درخت پارک گزی در روز ۳۰ می ۲۰۱۳ با هجوم پلیس مواجه شد و این اقدام سبب تظاهرات گسترده و زنجیره ای در شهرهای مهم ترکیه بر ضد سیاست های دولت اردوغان شد.

در نهایت به دلیل عدم تدبیر صحیح دولت اردوغان در روزهای نخست اعتراضات، اینک معترضان که عمدتا جوانان وابسته به احزاب مخالف دولت کنونی هستند، خواستار استعفای رجب طیب اردوغان و برگزاری انتخابات زودرس هستند. عذرخواهی رسمی معاون نخست وزیر در خصوص حمله ی روز اول پلیس به معترضان در پارک گزی نیز نتوانست به اعتراضات پایان دهد و دامنه ی اعتراضات به دیگر شهرهای مهم ترکیه از جمله آنکارا، ازمیر، آدانا، حاتای، قونیه و ... نیز کشیده شد و درگیری های زیادی بین نیروهای پلیس و معترضان به وجود آمده و در نقاط مختلف ترکیه بیش از یکصد تجمع اعتراضی و اعتصاب عمومی برگزار شده است.

به گزارش رسانه های ترکیه در درگیری های سه هفته اول، حداقل ۶ نفر کشته و نزدیک به ۸,۰۰۰ نفر نیز مجروح شده اند و تعداد بیش از ۳,۰۰۰ نفر نیز دستگیر و بازجویی شده اند که در میان آن ها ده ها نفر از اتباع خارجی آمریکایی و فرانسوی و... حتی سه ایرانی به چشم می خورند که بعضا به اتهامات واهی و برای مرتبط کردن اعتراضات با قدرت های خارجی صورت گرفته است.

"بولنت آرنت" معاون نخست وزیر ترکیه تهدید کرده است که پلیس از تمام امکانات خود برای پایان دادن به ناآرامی ها استفاده خواهد کرد که طبق اعلام خودشان تاکنون بیش از ۳۶,۰۰۰ گلوله گاز اشک آور مصرف کرده که طبق آمار غیر رسمی تا ۱۳۰,۰۰۰ گلوله اعلام شده و اکنون انبارهای تسلیحات غیرکشنده ترکیه خالی شده است و تاکید کرده که اگر این ابزار کافی نباشد، حتی از نیروهای ارتش نیز استفاده خواهد شد.
ارتش ترکیه ظرف پنجاه سال گذشته چهار کودتا انجام داده است و این نخستین بار است که در تاریخ ترکیه جدید، ارتش در یک بحران عمده ی سیاسی هنوز وارد نشده است که شاید حضور نیروهای ارتش در خیابان ها خشم بیش تر مردم ترکیه را برانگیخته و بحران فعلی را تشدید کند. عده ای نیز بر این باورند که برکناری عده ی زیادی از سران ارتش در یک سال اخیر توسط دولت اردوغان می تواند علتی بر عدم دخالت ارتش علیه دولت و تحت فرمان بودن کامل آن باشد که در صورت لزوم به نفع دولت وارد عمل شود.

در هفته ی اول اعتراضات، حزب حاکم سعی بر آن کرد که اعتراضات را کم اهمیت جلوه دهد. حتی اردوغان برای بی اعتنایی به آن به سفر چند روزه آفریقایی که از قبل برنامه ریزی شده بود رفت و فقط به ارسال چند پیام قناعت کرد. اما روز ورود او به فرودگاه استانبول، هواداران حزب عدالت و توسعه به استقبال او در فرودگاه رفتند و وی طی بیان مواضع خود مخالفان را تهدید کرد و در نتیجه دامنه ی اعتراضات گسترش یافت. در پی گسترش اعتراضات، حزب حاکم دو میتینگ بزرگ در شهرهای آنکارا و استانبول برگزار کرد تا قدرت حزب حاکم را به مخالفان نشان دهد ولی سخنان رجب طیب اردوغان در این دو میتینگ باز هم به تحریک بیش تر مخالفان انجامید.

هر چند اردوغان سعی کرد که با گروهی از هنرمندان و نمایندگان متحصنین پارک گزی ملاقات چند ساعته ای را داشته باشد اما اعتراضات هم چنان ادامه یافت. معترضان سعی کردند با حضور شبانه روزی در پارک گزی و میدان تقسیم و برپا کردن چادرهای اقامتی در آن، خاطره ی میدان تحریر قاهره را تکرار کنند و واژه ی "بهار ترکی" را نیز به کار بردند.

بعد از سخنرانی اردوغان در آنکارا، نیروهای پلیس با حمله به تحصن کنندگان در میدان تقسیم، آن ها را وادار به عقب نشینی به داخل پارک گزی کردند و بعد از سخنرانی اردوغان در اجتماع بزرگ هزاران نفری هواداران حزب عدالت و توسعه در استانبول و هشدار نسبت به مخالفان، پلیس اقدام به پاکسازی پارک گزی نیز کرد و لذا دامنه ی اعتراضات به سایر نقاط شهر استانبول و حتی به صورت اعتراضات شبانه با کوبیدن قاشق و قابلمه از پنجره و بالکن خانه ها و روشن و خاموش کردن چراغ ها و بوق ممتد ماشین ها و شعار علیه اردوغان ادامه یافت.

حوادث اخیر ترکیه واکنش های بین المللی را نیز در پی داشت. کشورهای غربی و اتحادیه ی اروپا انتقادهایی را علیه سیاست های اردوغان مطرح کردند و به سرکوب معترضان توسط دولت ترکیه ایراد گرفتند. اردوغان در پاسخ، هم پیمانان غربی خود را به "معیارهای دوگانه" متهم کرد و گفت: اگر همین اعتراض ها در هر کشور اروپایی رخ می داد، برخورد خشن تری با آن ها می شد. اتحادیه ی اروپا به این دیدگاه اردوغان نیز ایراد گرفت و سفر هیئتی از اتحادیه ی اروپا به ریاست آلمان را به ترکیه که از قبل برنامه ریزی شده بود، لغو کرد.

حتی اردوغان سعی کرد که برخورد با اعتراضات اخیر ترکیه را مشابه آنچه در جنبش وال استریت نیویورک روی داد قلمداد کند که سفارت آمریکا در ترکیه در پاسخ اعلام کرد در پی اقدامات پلیس آمریکا در نیویورک کسی کشته نشد!

سایر عوامل تاثیرگذار در گسترش اعتراضات
اعتراضات که در روزهای نخست برای مقابله با تبدیل بخشی از فضای پارک گزی به مجتمع تجاری بود، فرصت خوبی به احزاب مخالف اردوغان از جمله حزب جمهوری خلق (ج.ح.پ) داد تا شکست های پی در پی خود را در انتخابات گذشته تلافی کرده و قدرت هواداران خود را به رخ اردوغان بکشند.

اردوغان نیز در مقابل چند بار سعی کرد به احزاب مخالف گوشزد کند که پنجاه درصد آرای ملت را پشت سر دارد و آن ها را به رقابت در انتخابات در سال ۲۰۱۴ فراخواند. بخش عمده ای از طرفداران اردوغان که به حزب او رای دادند، عمدتا افراد ضعیف و متوسط به پایین جامعه بوده و در مناطق روستایی و حاشیه ی شهرها و محلات مذهبی نشین زندگی می کنند. اما برعکس هواداران احزاب مخالف از بین دانشجویان و طبقه ی جدید ترکیه و لائیک ها و افراد متوسط به بالا هستند. لذا در سازماندهی تظاهرات خیابانی و اعتراضات مدنی قوی بوده و فرصت ۸ ماهه باقی مانده تا انتخابات، فضای خوبی را در اختیار آن ها قرار داده است.

معترضان از جناح های مختلف سعی در القای این موضوع دارند که اردوغان تلاش می کند قوانین اسلامی را بر جامعه سکولار ترکیه تحمیل کند و هم چنین وی را متهم به تمامیت خواهی و استبداد می کنند و اقدامات او را در محدود کردن فروش مشروبات الکلی محکوم می کنند. برخی از مخالفان زن نیز که با گسترش حجاب و پوشش اسلامی در دانشگاه ها و مراکز اداری و محیط های اجتماعی مخالف هستند معتقدند که سیاست های دولت فعلی به محدود شدن تدریجی آزادی آن ها و از بین رفتن فضای لیبرال و سکولار منجر خواهد شد.

اردوغان نیز در یکی از سخنرانی هایش معترضان را متهم کرد که به زنان محجبه حمله می کنند و آبجو به دست وارد مسجد می شوند تا بدینوسیله هواداران مذهبی و سنتی خود را به مقابله با جناح های مخالف وادار نماید. هر چند که مخالفان نیز به انتشار تصاویر و فیلم هایی از زنان محجبه که در میدان تقسیم و پارک گزی علیه سیاست های اردوغان شعار می دادند پرداختند. حتی صحنه هایی از برگزاری نماز جمعه در میدان تقسیم استانبول ترکیه نیز نمایش داده شد که در آن شعار استعفای اردوغان را سرداده بودند.

هم چنین معترضان معتقدند که اردوغان به تبعیت از تئوری احمد داووداغلو وزیر خارجه ترکیه در حال وارد کردن ترکیه به دوران جدید "نئوعثمانی" است و دوران خودکامگی سلاطین عثمانی با شکلی مدرن در حال وقوع است. مداخله های دو سال اخیر دولت ترکیه در قضایای سوریه نیز در همین راستا قابل ارزیابی است. حتی عده ای از تحلیل گران بر این باورند که حمایت های چند سال اخیر اردوغان از فلسطین هم نمایشی برای جذب فلسطینی ها و مسلمانان برای برپایی امپراطوری "عثمانی جدید" است. چرا که علاوه بر گرایش اسلامی حزب عدالت و توسعه، سرزمین های عربی جنوب ترکیه قبلا تحت حاکمیت امپراطوری عثمانی بودند و اردوغان و داووداغلو در تلاش برای احیای آن هستند. (ادامه دارد)
*عضو هیات علمی دانشگاه پیام نور