الف - بینش فراگیرفردی واجتماعی در رساله حقوق امام سجاد(ع)

بینش فراگیرفردی واجتماعی در رساله حقوق امام سجاد(ع)

از زمانی که جوامع بشری شکل گرفتند و روابط اجتماعی گسترش پیدا کرد لزوم ایجاد قواعد و قوانینی به منظور تداوم این ارتباط ها و سالم سازی آن احساس شد و به همین علت اندیشمندان به فکر تدوین قواعد حقوقی افتادند و کتاب ها و رساله های زیادی در این باره نوشته شد. اما به علت ضعف وجودی بشر و دانش و اطلاعات ناقص وی اشتباهات زیادی در این قوانین حقوقی وجود داشت و اختلاف نظرات نسبت به آنها بسیار بود. از طرفی ازآنجایی که صفت عدالت به نحو کمال در انسان وجود ندارد نمی توان قواعد حقوقی را به شکلی تنظیم کرد که عدالت کاملاً رعایت شود و حقی از کسی پایمال نگردد.

به همین دلیل مبحث حق و حقوق در جوامع همواره مورد بحث بوده و هست. درحال حاضر نیز با وجود کتاب های حقوقی فاخر و ارزشمندی که دراین زمینه نوشته شده است اختلاف نظرهاو نواقص بسیاری وجود دارد. اما یکی از بزرگترین منابع حقوقی که می توان بعد از قرآن كريم و نهج البلاغه آن را از جامع ترین منابع در دنیای اسلام دانست رساله حقوقی امام سجاد(ع) است که در آن به بررسی حقوق و وظایف انسان در هفت دسته پرداخته شده است از جمله: حق خداوند، حق نفس و اعضای بدن،حق افعال عبادی، حق رعایا،حق رحم،حق دیگران و حق مال که ۵۱ حق مورد بحث رساله را در این هفت دسته جای داده اند.

در حقیقت امام زين‌العابدين (ع) در این رساله حقوق وظایف مومن در برابر خداوند و مردم را به شکل گسترده بیان نموده و ويژگي روابط سالم و عادلانه را توضيح داده اند و از آنجایی که ائمه بزرگوار ما برگزیدگانی از طرف خدای متعال و دارای علم الهی هستند، دستوراتی بر مبنای عقل و انصاف کامل ارائه می دهند که در صحت و درستی آنها نمی توان شکی داشت وتنها کسانی که در میان بشر می توانند عدالت را به نحو کمال تبیین و اجرا کنند امامان (ع) می باشند.

بررسی رساله حقوقی امام(ع) کاری دشوار و گسترده است و نمی توان در قالب چند خط این کار را انجام داد لذا در این یادداشت به بررسی اجمالی این حقوق هفت گانه می پردازیم.

ایشان در ابتدا بزرگترین حق را حق خداوند دانسته و سفارش می کنند که بندگی با اخلاص برای خداوند نه تنها خیر آخرت بلکه بهره دنیوی را نیز نصیب انسان می کند. نکته جالبی که در این رساله به چشم می خورد توجه ایشان به حق نفس بعد از حق خداوند است که شامل حق وجود انسان و اعضا و جوارح وی می شود و این نشان دهنده این موضوع است که تا شخصی رفتارهای فردی اش را اصلاح نکند نمی تواند در رفتارهای اجتماعی موفق باشد.

اعضای هفت گانه بدن شامل زبان، گوش، چشم، دست، پا، شکم و عورت در این رساله دارای حقوق عنوان شده اند چرا که ابزارهای انسان و امانت های الهی هستند و با عدم استفاده صحیح از آنها علاوه بر اینکه دچار معصیت می گردیم به آسیب های مادی فردی و اجتماعی هم گرفتار می شویم چرا که هم سلامتی خود را از دست می دهیم و هم آبرو و اعتبار اجتماعیمان زیر سوال می رود به طور مثال در حق عورت دربخشی از آن به زنا اشاره می شود که هم گناه است و هم کاری است مذموم در اجتماع که سلامتی را هم از انسان می گیرد.

حق سوم مربوط به عبادات انسان است شامل؛ نماز، حج،روزه، صدقه و قربانی. اما نکته مهم اینجاست که حقی که این اعمال بر ذمه انسان دارند نه تنها ادای آن بلکه مهمتر از آن داشتن معرفت نسبت به این اعمال است؛ این که این افعال به چه علت واجبند و چه برکاتی برای اداکننده آنها دارند.

در قالب حقوق چهارم، پنجم و ششم یعنی حقوق رعایا ،رحم و دیگران حقوق شهروندی می گنجد و بخشی از آن مربوط به حقوق و وظایف متقابل مردم نسبت به حکومت، معلم وسرپرستهایشان و بخشی دیگر در ارتباط با رفتارهای مردم با یکدیگر آمده است. در حقوق مردم و سلطان که منظور از سلطان همان رهبران ومدیران امروزی جامعه است به این موضوع اشاره می شود که مردم و قدرت تنها وسیله آزمایش هستند و نباید به آنها فریفته شد و از طرف دیگر مردم نباید خود را با نافرمانی از حاکم گرفتار خشم و غضب وی کنند چرا که این نافرمانی قبل از هرچیز به خود اشخاص ضرر می رساند. البته توجه به این نکته که ایشان شریک و همراه نشدن با حاکم در صورت سیاست های نادرست را هم از وظایف مردم دانسته اند ضروری است. از سوی دیگر ایشان عدالت ونرمخویی را اساس مدیریت درهرزمینه عنوان کرده اند.

در ارتباطات اجتماعی و حقوقی که مردم بر یکدیگر دارند که همان حقوق شهروندی است، حق همسایه،حق نیکی کننده، دوست و هم نشین، خویشاوندان، حقوق اهل ذمه که همان غیرمسلمانان هستند،حق بزرگترهاوکوچکترهاو... می باشد.در این رساله معیارهای صحیح ارتباطات فردی و اجتماعی به شکلی بیان می شود که رعایت آنها موجب ایجاد روابط صحیح ودرست بین افراد و در نتیجه رسیدن به جامعه ای سالم می شود.

انصاف و بزرگواری و اکرام در حق دوست، یاری و اندرز و بخشش در حق همسایه، نرمخویی و انصاف باهمنشین، سپاسگزاری از شخصی که درحق ما نیکی می کند وکسب روزی حلال در مبحث هفتم یعنی حق مال، همه و همه در این رساله مورد توجه واقع شده اند. یکی دیگر از نکات جالب توجه به حق خصم و ظالم است؛ اینکه تا حد امکان راه مدارا و بخشش را پیش بگیریم و از افزایش عدوات جلوگیری کنیم.در حقیقت بیشتر اصول اخلاقی که رعایت آنها از بروز هرج و مرج و اختلاف در جامعه جلوگیری می کند در این رساله مورد بحث واقع شده اند.

رساله حقوق امام سجاد(ع) در عصری نوشته شد که خاندان شوم اموی با ابزار ظلم و جهل در پی دور ساختن مردم از امام(ع) و منزوی کردن ائمه(ع) بودند تا از این طریق مانع فروریختن پایه های سست و لرزان حکومت دروغین خود به وسلیه آموزه های این بزرگواران شوند اما با این وجود امام سجاد(ع) در میان آن همه اختناق از هیچ تلاشی مضایقه نکرد و صدای حق را به گوش همگان رساند و اکنون که ۱۴۰۰سال از آن روزها می گذرد رساله حقوق ایشان همچنان به عنوان یکی از منابع مهم حقوقی و تربیتی مورد بحث واقع می شود.

هم اکنون که انسان دم از حقوق بشر و تمدن های عالی خود می زند هنوز هم در مباحث حقوقی دارای ضعف های بسیاری است که برخی از آنها به جز شعارهای توخالی چیزی بیش نیست و اگر همین قواعد با رساله حقوقی امام سجاد(ع) مقایسه گردد ضعف هایش آشکار می شود. به همین علت کشور ایران اسلامی با پیروی از آموزه های اخلاقی و حقوقی امام چهارم می تواند تا حدود زیادی به عدالت و مدینه فاضله نزدیک شود.