الف - اصلاحات یارانه‌های انرژی

پس از چند دهه گمانه زنی درباره یارانه ها، لایحه ای تقدیم مجلس ایران شده که یارانه ها را هدف قرار داده است. فکر می کنم تحت این لایحه، بحث در مورد یارانه های امور انرژی مورد توجه است نه یارانه های مواد غذایی و دارو.

تاکنون فقط پنج ماده از 15 ماده این لایحه به تصویب نمایندگان مجلس ایران رسیده است اما دولت ایران پیشتر دستور افزایش بهای محصولات امور انرژی را طی پنج سال آینده صادر کرده است.

لایحه هدفمند کردن یارانه ها از سوی هر دو جناح سیاسی چپ و راست در ایران با انتقادهایی روبه رو شده است. مخالفان این لایحه از آن به عنوان عاملی برای افزایش تورم و فقر یاد کرده اند و حامیان این لایحه نیز معتقدند که لایحه هدفمند کردن یارانه ها می تواند به اسراف و به هدر رفتن منابع طبیعی پایان بدهد و فقر را نیز کاهش بدهد. نمی توان به طور دقیق اعلام کرد که تورم پیامد قطعی اجرای لایحه هدفمند کردن یارانه ها خواهد بود اما باید پذیرفت که همزمان با افزایش بهای امور انرژی، تورم نیزافزایش خواهد یافت.

این لایحه به دولت اجازه می دهد تا با افزایش قیمت امور انرژی، درآمدی 10 تا 20 میلیارد دلاری کسب کند. این لایحه در درآمدهای کلی بدست آمده بجای افزایش قیمتها محدودیت ایجاد می کند بنابراین فضا برای سیاست اصلاحات تدریجی که می تواند تاثیر تورم زا خود را کاهش بدهد، ایجاد می شود.

اعمال اصلاحات در یارانه ها این پتانسیل را دارد تا فقر را کاهش بدهد چون حدود نیمی از درآمدهای بدست آمده قرار است میان نیمی از فقیرترین های ایران توزیع شود. یک خانواده پنج نفری می تواند انتظار دریافت حدود 1000 تا 2000 دلار در سال را داشته باشد. که این مقدار برای خانواده هایی که هزینه هایشان پایین تر از هزینه های متوسط و میانگین 4000 دلار در سال است، رقم چشمگیری محسوب می شود. در بخش پرداخت پول در لایحه هدفمند کردن یارانه ها این موضوع مطرح شده که اقدام برای حذف یارانه ها با حمایت جدی از سوی دولت احمدی نژاد روبرو است و سیاستمداران لیبرال تر با آن مخالف کرده اند.

رعایت و اجرای عدالت و همچنین کاهش فقر تنها فایده های این لایحه به شمار می رود. یارانه های عمومی بخش بزرگی از سیستم تامین اجتماعی و تامین رفاه در ایران پس از انقلاب در این کشور بوده است. این سیستم طی جنگ ایران- عراق به همراه سیستم جیره بندی اجرا شده بود، تعهد دولت به فقرا را افزایش داد و حجم آن به ویژه در امور انرژی نیز بیشتر شد. این سیستم نتایج خوب و بدی در پی داشت.

یارانه های مواد غذایی و داروها نقش مهمی در تغذیه کودکان و کاهش مرگ و میر آنها ایفا کرده است.

یکی دیگر از موارد ذکر شده در مورد یارانه های عمومی موضوع اسراف است. ایرانی ها مواد غذایی زیادی را به دور می اندازند، دارو زیاد مصرف می کنند و به خاطر استفاده بیش از حد از فرآورده های امور انرژی هوای این کشور را آلوده کرده اند. یارانه های امور انرژی به ویژه طی دهه اخیر و همزمان با سر به فلک کشیدن بهای نفت گسترده بوده است. به خاطر می آورم حدود 18 سال پیش زمانیکه در مورد یارانه های امور انرژی در ایران در "موسسه مطالعات بین المللی امور انرژی" سخن می گفتم، زمانی که عده ای شنیدن فردی نسبت به یارانه های امور انرژی در ایران نگران است، خندیدند. من طی برآوردی یارانه های امور انرژی برای سال 1993 در ایران را پنج میلیارد دلار تخمین زدم در حالی که

یارانه های مواد غذایی و دارو 3.2 میلیارد دلار بود. جالب اینجاست که یارانه های مواد غذایی و دارو طی سالهای آینده پس از سال 1993 تغییر چندانی نکرد اما یارانه های امور انرژی به 50 میلیارد دلار افزایش یافت. به خاطر این موضوع و اینکه یارانه های اختصاص داده شده فعلی بیشتر به نفع افراد با درآمد متوسط به بالاست، دلیل موافقت دولتهای خاتمی و احمدی نژاد با طرح هدفمند کردن یارانه ها را متوجه می شویم.

یارانه های عمومی برای مواد غذایی و داروها بهترین راه برای بهبود استانداردهای معیشتی فقرا محسوب نمی شوند اما در بهبود وضعیت تغذیه و سلامت آنها موثر هستند. اقتصاددانان اغلب از پرداخت کمکهای مالی به جای یارانه های عمومی حمایت کرده اند اما اگر شما ندانید که فقیر واقعی چه کسی است بنابراین همان یارانه ها تنها راه کمک به فقرا است.

حتی زمانیکه بتوانید فقرا را بشناسید (برای نمونه از طریق پی بردن به محل زندگی آنها)، پول داده شده به سرپرست خانواده فقیر ممکن است برای تغذیه و آموزش آن خانواده هزینه نشود. این یکی از مهمترین نتایج مربوط به حذف یارانه هاست. در کشورهای دیگر این ثابت شده که کمکهای خارجی به فقرا ممکن است در شیر، لباس کودکان، امور بهداشتی و آموزش صرف نشود و به جای آن صرف اقلام غیرضروری همچون خرید تنباکو شود.

برای خانوارها در ایران گاز طبیعی و بنزین دو محصول بسیار مهم به شمار می روند. در ایران بنزین 40 سنت در هر گالن فروخته می شود این در حالی است که در آمریکا به ازای دریافت یک گالُن بنزین، دو دلار پول دریافت می شود. گاز طبیعی نیز 1.4 سنت در ازای یک مترمکعب در ایران و در آمریکا 14 سنت فروخته می شود. افزایش قیمت ها بدون پول پرداختی مکانیزمی غیرقابل تصور است.

این دو سوال نیز مطرح است: اول اینکه چه خانواده هایی باید پول از دولت به طور ماهانه دریافت کنند و دوم اینکه درون خانواده ها چه فردی واقعا باید این پول را دریافت کند؟ سوال دوم مربوط به این است که این پول چگونه میان اعضای خانواده ها باید توزیع شود؛موضوعی که به نظر می رسد تحقیقات در مورد آن در ایران کمتر انجام شده است اما همان طور که پیشتر ذکر کردم این موضوعی جدی است که در اکثر کشورهای در حال توسعه مهم به حساب می آید.

اگر تمام پولهای پرداختی به سرپرست خانواده داده شود، احتمالا این خود مشکلاتی را به وجود می آورد. برای نمونه اگر سرپرست خانواده فردی معتاد باشد، دیگر سخت نیست که بفهمیم پول پرداختی ماهانه از سوی دولت توسط این فرد در کجا هزینه خواهد شد؟ بله خرید مواد مخدر؛ مگر اینکه خانم خانواده بتواند همسرش را کنترل کند.

به نظر می رسد که دولت ایران قصد دارد از اطلاعاتی که سال گذشته جمع آوری کرده برای پرداخت این پولها استفاده کند؛ اطلاعاتی که با ابزار تحقیقاتی ناقص و ناکافی به دست آمده است. حدود 60 درصد از خانواده ها در ایران پرسشنامه پرشده خود را تحویل داده اند اما هیچ کس نمی داند که این اطلاعات تا چه حد صحیح است.

مرکز آمار ایران نیز به شدت درگیر پی بردن به تعداد دقیق خانواده های کم درآمد است. این احتمال نیز وجود دارد که با توجه به اتفاقات رخ داده، اگر مرکز آمار ایران در آینده بخواهد بار دیگر در مورد درآمد و دارایی های مردم پرس و جو کند، ممکن است نتیجه کاملی به دست نیاورد. برای نمونه اگر نمایندگان مرکز آمار ایران بخواهند در سال

1390(سال 2011) به سراغ مردم بروند و بار دیگر از آنها در مورد دارایی و درآمدهایشان پرس و جو کنند، ممکن است به خاطر اتفاقات روی داده شده در مورد طرح هدفمند کردن یارانه ها، مردم پاسخ درستی ندهند.

گفته می شود که دولت همچنین تصمیم دارد از اطلاعات داده شده از سوی سازمان بهزیستی یا کمیته امداد برای تشخیص خانواده های کم درآمد نیز کمک بگیرد. اما در نهایت شک و شبهات زیادی در مورد چگونگی پرداخت صحیح پول به خانواده های کم درآمد وجود دارد و اینکه ممکن است براساس اطلاعات نادرست دولت این پول ماهانه( که همان توزیع هدفمند یارانه ها به مردم است) به افرادی داده شود که به هیچ وجه صلاحیت دریافت آن را ندارند. این احتمال نیز وجود دارد که افرادی شرایط زندگی شان متوسط به بالاست، برای دریافت این پول از سوی دولت،اطلاعات مربوط به دارایی ها و درآمدهای خود را مخفی نگه دارند.

اکنون برای دولت ایران زمان مناسبی است که موضوع ارائه " گزارش سالانه درآمدهای افراد" ( گزارشی شبیه آنچه که سرویس درآمدهای داخلی آمریکا ارائه داده) را بررسی کند.
* http://mrzine.monthlyreview.org/si301009.html