الف - چه شد که ایران به اینجا رسید؟!

راهنمای کتاب/ «تاریخ ایران نوین»؛ ارواند آبراهامیان؛ ترجمه شهریار خواجیان؛ نشر دات

تاریخ ایران نوین
نویسنده: ارواند آبراهامیان
ترجمه: شهریار خواجیان
ناشر: دات، چاپ اول ۱۳۹۱
۳۳۳ صفحه، ۶۵۰۰ تومان

فروشگاه اینترنتی شهر کتاب، این کتاب را تا یک هفته پس از معرفی، با ۱۰% تخفیف ویژه عرضه می‌کند، در صورت تمایل اینجا کلیک کنید.

****

هیچ چیز برای یک ملت واجب‌تر از دانستن تاریخ خودشان نیست، به‌خصوص برای مردمی غیرقابل پیش‌بینی چون مردم کشور ما که گاهی آدم شک می‌کند اصلاً حافظه تاریخی‌ دارند یا نه؟! به همین خاطر مدام تاریخ برای آن‌ها در حال تکرار شدن است!

تاریخ ایران نوین نوشته ارواند آبراهامیان، اثری تاریخی تحلیلی است درباره یک‌صد سال اخیر. در میان خیل کتب تاریخ معاصر که اغلب تکرارِ مکرراتِ ماجراهایی بارها گفته شده‌اند، آنچه کتاب حاضر را از دیگر آثار متمایز می‌کند ایده‌ای است که نویسنده برای کار برگزیده و چشم اندازی‌ست که بر ایران در قرن بیستم گشوده.

آبراهامیان قصد ندارد راوی صرف رخداد‌های تاریخی صد سال اخیر باشد. او با رویکردی تحلیلی به چیستی، چرایی و چگونگی شکل‌گیری ایران مدرن توجه دارد. ایرانی که در کمتر از صد سال، دو بار با انقلاب‌هایی مردمی روبه‌رو شده‌ و امروز صاحب نقشی مؤثر در مناسبات جهانی و به‌خصوص منطقه‌ای است و نامش اغلب در صدر اخبار جهانی است.

«ما گذشته را فقط از دریچه‌ی زمان حال مي‌بينيم، و درك می‌کنیم». این نقل‌قول از «ای. اچ. کار» به‌عنوان نخستین جمله از مقدمه کتاب، در همان ابتدا تا حد زیادی چند و چون رویکرد نویسنده را برای خواننده روشن می‌سازد. آبراهامیان تاریخ‌نگار ایرانی مقیم آمریکا و از اساتید بنام این حوزه در دانشگاه‌های آن دیار است. او در کتاب حاضر، از منظر امروز به گذشته می‌نگرد، و در تلاش است نشان دهد که چگونه ایران نوین شکل گرفت و به عبارت دیگر ایران چطور این‌گونه شد که هست. کشوری که «با خیش چوبی و گاوآهن وارد قرن بیستم شد و با صنعت نورد فولاد، یکی از بالاترین نرخ‌های تصادفات رانندگی در جهان و در عین بهت و ناباوری خیلی‌ها، یک برنامه هسته‌ای، آن را پشت سر گذاشت.» در ابتدای قرن بیستم، شاه ایران مالک تنها اتومبیل در کل کشور بود. تنها ۳۴۰ کیلومتر راه شوسه وجود داشت. حمل‌ونقل اساساً با قاطر و الاغ و حتی پای پیاده انجام می‌شد. در چنین شرایطی برای رفتن به مشهد مقدس حدود ۲۴ روز وقت احتیاج بود. حمام به شکل امروزین آن وجود نداشت. مدرسه‌ها مکتب‌خانه بودند و تنها نهاد علمی مدرن کشور دارالفنون بود و...

اولین بار عباس میرزا به فکر تغییر و تحول در ایران افتاد. مخالفت‌ها با او بسیار بود و از بداقبالی ایرانیان تنها شاهزاده لایق ایل‌وتبار قاجاریان مجال پادشاهی نیافت. امیرکبیر نیز بلندای فکرش تناسبی با کوتاهی فرصت صدارتش نداشت و سرانجام به شکلی غیرمستقیم جانش را پای دگراندیشی‌اش گذاشت. به این ترتیب تا وقوع انقلاب مشروطه عملاً اتفاق مبارکی در کشور نیفتاد. روزگار ملتهب مشروطه نیز بیشتر به درگیری گذشت. احمدشاه هم یا در عوالم کودکی بود و یا هوا و هوس جوانی، تا عمر قاجاریان با برآمدن رضاخان به‌سرآمد.

آبراهامیان در کتاب حاضر می‌کوشد تا حد ممکن بی‌طرفانه از افراد، اندیشه‌ها، سیاست‌ها و حرکت‌هایی در طول این صدساله سخن بگوید که در پایه‌گذاری ایران نوین و حرکت آن به جلو دخیل بودند؛ حرکتی که هر قدر هم کجدار و مریز بوده باشد، نقطه آغاز دگرگونی‌هایی بود که بافت سنت‌محور جامعه ایرانی به‌سختی بدان تن می‌داد. نمونه‌اش برچیدن بساط حمام‌های قدیمی بود که منبع بسیاری از بیماری‌ها محسوب می‌شد و جماعت چنان بدان پافشاری نشان می‌دادند که گویی ایمانشان در گروی این طرز استحمام است!

بنابراین برگزیدن چنین مضمونی برای این کتاب، همان‌قدر که دارای اهمیت است، مناقشه‌برانگیز نیز هست. درباره اینکه چه کسانی و چگونه در این مسیر ایفای نقش کرده‌اند، دیدگاه‌ها بسیار متفاوت و بهتر بگوییم؛ متناقض است. این موضوعی بسیار مهم است که بدان فراوان پرداخته شده، اما اغلب فدای یکسری پیش‌فرض‌های متعصبانه و مطلق‌انگارانه افراد،گردیده است. متأسفانه در گذشته و حال کمتر تاریخ‌نگاری بوده که با کنار نهادن پیش‌فرض‌های ایدئولوژی محور، شخصیت‌های تاریخی ایران را نه سیاه یا سفید که خاکستری ارزیابی و بر این مبنا عملکردشان را بررسی کند.

آبراهاميان، استاد ممتاز تاريخ در کالج باروک دانشگاه نيويورک است. او مقالات و کتاب‌های مهمی در این زمینه منتشر کرده است. «ایران بین دو انقلاب»، «کودتا» و «تاریخ ایران نوین» از آن جمله‌اند. چه نوع نگاه و رویکرد آبراهامیان به تاریخ را قبول داشته باشیم یا نه، نمی‌توان منکر اشراف او به ظرایف تاریخ معاصر، شیوه علمی کار و نهایتاً نگاه غیرایدئولوژیک او به چهره‌های تاریخی شد.

این کتاب که از یک مقدمه و شش فصل تشکیل شده به یک سده از تاریخ ایران نظر دارد. فصل‌بندی کتاب نیز بر پایه مهم‌ترین اتفاقاتی‌ بنا شده که در طول این یک صدسال رخ داده است.

آبراهامیان در مقدمه خود به طرح مسئله پرداخته و می‌کوشد با اشاره بر تغییرات به وجود آمده در طول این سده چشم‌اندازی از آنچه قرار است در کتاب مورد بحث قرار گیرد، پیش روی خواننده قرار دهد.

او بر این نکته تأکید دارد که موتور محرکه‌ای که ایران را به سمت پیشرفت سوق می‌دهد تشکیل دولت مرکزی مدرن است. ایده‌ای که تا حد بسیار زیادی درست نیز به نظر می‌رسد؛ چرا که یک بررسی تطبیقی ساده نشان می دهد تا زمانی که جای چنین دولتی در تاریخ ایران خالی است عملاً از نشانه‌های ایران مدرن هم خبری نیست.

به‌این‌ترتیب آبراهامیان از ساختار قدرت در زمان شاهان قاجار آغاز کرده و سپس به تغییرات نهاد قدرت در دوران مشروطه توجه می‌کند. او در ادامه به برآمدن رضاخان و نقش او در شکل‌گیری اقتدار حکومت مرکزی می‌پردازد. سپس به قدرت رسیدن محمدرضا پهلوی و جریان ملی شدن صنعت نفت را تحلیل کرده و از ماجرای انقلاب سفید شاه و ملت سخن به میان می آورد و در نهایت نیز نوبت به انقلاب اسلامی می‌رسد که فصل پایانی کتاب بدان اختصاص یافته است.