الف - مدیریت منابع آب کشور نگران کننده است

این روزها اعداد و ارقام مربوط به استحصال و بهره برداری از آب چنان عجیب و غریب می نمایند که باورشان مشکل است. صحبت از ۳۰۰ میلیارد متر مکعب تبخیر سالانه است؛ یعنی ۷۰ درصد آبی که به کشور وارد می شود!! خوشبختانه مخاطب این سخن عوام نیستند که درد مرا نفهمند. داستان کماکان ادامه دارد و اثرات این سبک مدیریت منابع آب کشور به شکل های مختلف خود را نشان می دهد. از سرمای بهاره، تگرگ های درشت دانه و بادهای توفنده گرفته تا همه عواملی که سبب سخت تر شدن شرایط زیست محیطی کشور می شوند.

با توجه به گزارش سال آبی، حجم آب موجود در سدهای کشور تا ۱۶ فروردین ماه سال ۱۳۹۳ از مجموع ۱۵۲ سد کشور که برای تأمین آب شهرها ساخته شده اند، ۵۷ سد کمتر از ۴۰ درصد آب دارند که این میزان ۳۸ درصد از ظرفیت کل مخزن آب سدهای کشور را تشکیل می دهد. براین اساس ۱۹ سد کشور بین ۴۰ تا ۵۰ درصد آب، ۲۷ سد ۵۰ تا ۷۰ درصد، ۲۵ سد ۷۰ تا ۹۰ درصد و ۲۴ سد بین ۹۰ تا ۱۰۰ درصد آب دارند. همچنین مخازن آب سدهای کشور هم اکنون ۴۷ میلیارد و ۴۰۰ میلیون مترمکعب است که در مجموع ۲۵ میلیارد و ۱۹۰ میلیون مترمکعب آب دارند و این میزان ۵۳ درصد از ظرفیت کل را شامل می شود. حجم آب ورودی به سدها در سال جاری ۱۸ میلیارد و ۸۵۰ میلیون مترمکعب بوده که نسبت به مدت مشابه سال قبل که ۲۱ میلیارد و ۸۰ میلیون مترمکعب بوده، ۱۱ درصد کاهش نشان می دهد. میزان حجم آب خروجی از سدها در سال جاری ۱۲ میلیارد و ۵۱۰ میلیون مترمکعب بوده که این میزان نسبت به ۱۳ میلیارد و ۷۳۰ میلیون مترمکعب سال گذشته، ۹ درصد کاسته است. براساس این گزارش وضعیت آب سدهای تهران، ذخیره سد لار با ۲۶ میلیون لیتر کاهش در سال جاری نسبت به سال گذشته به ۱۹ میلیون مترمکعب و ذخیره سد طالقان نیز از ۳۰۱ میلیون مترمکعب سال گذشته با ۴۳ درصد کاهش به ۱۷۴ میلیون مترمکعب رسیده است.

ذخیره سد ماملو نیز با ۳۰ درصد کاهش از ۱۵۳ میلیون مترمکعب سال گذشته به ۱۲۳ میلیون مترمکعب، ذخیره سد کرج با ۴۰ درصد کاهش از ۱۴۶ میلیون مترمکعب سال گذشته به ۸۸ میلیون مترمکعب و ذخیره سد لتیان نیز با ۶۳ درصد کاهش از ۶۶ میلیون مترمکعب سال گذشته به ۲۵ میلیون مترمکعب در حال حاضر رسیده است. حجم ذخایر مخازن حوضه های کارون بزرگ، کرخه و مارون تا ۱۶ فروردین ماه سال جاری ۱۴ میلیارد و ۷۱۶ میلیون مترمکعب بوده که این میزان نسبت به مدت مشابه سال گذشته رشد ۲ درصدی نشان می دهد. ذخایر سدهای آذربایجان شرقی نیز با ۱۳ درصد رشد نسبت به مدت مشابه سال قبل به یک میلیارد و ۴۵۳ میلیون مترمکعب و ذخیره مخازن سدهای آذربایجان غربی با ۱۶ درصد کاهش نسبت به مدت مشابه سال قبل به یک میلیارد و ۳۲۲ میلیون مترمکعب رسیده است. ذخایر مخازن سدهای استان اردبیل در حال حاضر ۲۰۶ میلیون و ۷۰۰ هزار مترمکعب و سدهای استان اصفهان ۴۳۹ میلیون مترمکعب است که به ترتیب نسبت به مدت مشابه سال قبل ۲۲ و ۲۶ درصد کاهش نشان می دهند. براساس این گزارش ذخایر مخازن سدهای استان ایلام و بوشهر و چهارمحال و بختیاری نیز به ترتیب با ۱۰۰ و هشت درصد افزایش به ۴۳۰ میلیون مترمکعب و ۳۲ میلیون و ۷۰۰ هزار مترمکعب رسیده است.

تبخیر اندازه گیری شده از تشت کلاس A در ایستگاه سینوپتیک فرودگاه مهرآباد در سال ۱۳۹۲ معادل ۲۵۰۰ میلی متر بوده است و در همین بازه زمانی پتانسیل تبخیر سالانه یزد ۳۲۰۰ میلی متر ثبت گردیده است! یعنی پتانسیل تبخیر این دو نقطه تنها ۷۰۰ میلی متر تفاوت دارد!! به این می گویند عدد و رقم قابل برنامه ریزی و درست و حسابی.

وزارت نیرو بر آن است تا امسال را نیز هر طور هست سپری کند و به امید واهی بهتر شدن بارش در سال های آتی بنشیند. غافل از اینکه اگر امسال حدود ۴۰ درصد حجم مخزن سدها خالی است، سال آینده حجم خالی سدها بیش از این خواهد بود و به شکلی تصاعدی، خیلی زود به حجم خالی خواهیم رسید. احتمالاً پس از آن تصمیم گرفته خواهد شد با فروش نفت خام از قطب جنوب کوه یخ خریداری و آب مورد نیاز کشور فراهم گردد!! از یاد نبریم؛ هنوز برای مدیریت، زمان هست و خیلی کارها می شود کرد. صحبت از تهدید آبی ۳۷ میلیون نفر در ده شهر بزرگ کشور در میان است.

روی دیگر سکه حکایت از امکان آموزش و فرهنگ سازی از پائین ترین تا بالاترین سطح مصرف کننده آب است. برنامه ریزی استراتژیک هم نمی خواهد. چه شد سر انجام پروژه انتقال آب با لوله؟ آبیاری تحت فشار را کجا گسترش دهیم؟ جایی که آب وجود ندارد؟! بیایید از خواب بیدار شویم، تکانی به خود بدهیم و علم را بفهمیم. باور کنید هنوز می شود گرایش منابع طبیعی کشور را با مدیریت صحیح تغییر جهت داد و به جای نشستن در انتظار فاجعه، به تعادل بین استحصال و مصرف آب رسید. پس از آن نیز به روش های معمول جهانی نگهداری آب به دور از تابش خورشید که با کمال تأسف هنوز برای ما «نوین» محسوب می شوند پرداخت. از این راه می توان میراث قابل قبولی برای نسل های آینده بر جای گذاشت. امید به افزایش بارش بدون مدیریت پوشش گیاهی که خود تابعی از مدیریت منابع آب است عبث می نماید.

* سردبیر مجله دهاتی/ بازنشر از شماره اردیبهشت ۹۳