از زمانی که رهبر انقلاب در دیدار با فرماندهان سپاه واژه نرمش قهرمانانه را به کار بردند، بازار تحلیل ها و برداشت ها رونق گرفته است. عده ای، این تعبیر را – بدون توجه به سابقه آن در کلام رهبر انقلاب - ناشی از استیصال تفسیر کردند و عده ای تغییر تاکتیک نظام.

جدای از این تحلیل ها، در ابتدای امر، باید به این سوال پاسخ داده شود که در شرایطی که دشمن دست دوستی دراز می کند، وظیفه رهبر مسلمین در این زمان چه خواهد بود؟

وَإِن جَنَحُواْ لِلسَّلْمِ فَاجْنَحْ لَهَا وَتَوَكَّلْ عَلَى اللّهِ إِنَّهُ هُوَ السَّمِيعُ الْعَلِيمُ (۶۱) وَإِن يُرِيدُواْ أَن يَخْدَعُوكَ فَإِنَّ حَسْبَكَ اللّهُ هُوَ الَّذِيَ أَيَّدَكَ بِنَصْرِهِ وَبِالْمُؤْمِنِينَ (۶۲) سوره مبارکه انفال

بنا به آیات فوق، شاید بتوان اینگونه استنباط کرد که اگر یقینی بر وجود خدعه و فریب در پیشنهاد دشمن وجود نداشته باشد، تکلیف رهبر مسلمین، نرمش در مقابل پیشنهاد آنان است. البته اگر به یقین شواهدی دال بر نیرنگ و فریب در این پیشنهاد دیده شد قطعا ماجرا متفاوت خواهد بود. مروری بر صحبتهای رهبر انقلاب نیز موید همین معناست. آنجا که ایشان فرمودند به این گفتگوها خوشبین نیستند اما مخالفتی هم ندارند. و این یعنی که برمبنای تحلیل ایشان، در رفتار آمریکایی ها، نشانه ای از حسن نیت واقعی دیده نمی شود اما تجربه شرایط جدید نیز خالی از فایده نیست.

نکته دیگر اینکه در همین سوره و در آیه ۶۰ (و اعدوا لهم ما استطعتم ...)، قرآن دستور بر تجهیز مسلمین و تقویت ساخت درونی و بنیه دفاعی می­دهد و پس از آن بر پذیرش درخواست صلح دستور می دهد. شاید تعبیر نرمش قهرمانانه نیز ناظر به همین منطق باشد.

تفسیر شهید مطهری در مورد این آیات نیز قابل توجه است:

" این آیه مسئله ی صلح و سَلم با آنها را بیان می كند. صورت مسئله این است... اگر [دشمنان] اعلام صلح كنند یعنی تمایل به صلح نشان بدهند، برای پیغمبر چه وظیفه ای است؟ البته اختصاص به پیغمبر ندارد؛ برای رهبر مسلمین كه می خواهد با اصول اسلامی عمل كند چه وظیفه ای است؟ می فرماید اگر آنها تمایلی به صلح و صفا و به اصطلاح امروز به همزیستی و متاركه جنگ نشان دادند تو هم مضایقه نكن، تو هم تمایل نشان بده: وَ اِنْ جَنَحوا لِلسَّلْمِ فَاجْنَحْ لَها اگر تمایل به صلح و صلاح نشان دادند تو هم چنین كن، یعنی تو هم حاضر شو.

اینجا كلمه ی «جَنَحَ» آمده است كه لغت «جناح» كه به معنی بال مرغ است از همین كلمه است. این لغت به معنی متمایل شدن است. «جَنَحَ» یعنی تمایل نشان داد.

در اینجا وقتی می فرماید: جَنَحوا لِلسَّلْمِ كأنّه اینجور تشبیه شده است كه مرغ وقتی پرواز می كند اگر بخواهد به طرفی گردش كند قهراً بالش به آن طرف كج می شود.

همین طور است هواپیما. پس كأنّه اِنْ جَنَحوا لِلسَّلْمِ یعنی اگر اینها بال خودشان را به سوی صلح و سلامت كج كردند تو هم همین كار را بكن. سپس می فرماید: وَ تَوَكَّلْ عَلَی اللّهِ اِنَّهُ هُوَ السَّمیعُ الْعَلیمُ، چون مردمی كه ایمان ندارند فرض این است كه به قول و پیمانشان اعتمادی نیست. آنها اعلام صلح كرده اند، ما هم می خواهیم صلح و سلامت باشد، اما از كجا بشود به اینها اعتماد كرد؟ تكلیف چیست؟ در اینجا قرآن می فرماید: نترس و به خدا توكل كن؛ به خدا اعتماد كن اِنَّهُ هُوَ السَّمیعُ الْعَلیمُ كه خدا هم شنوا و هم داناست؛ یعنی تو كارت را بر اساس حق و بر مُرّ حق قرار بده، خدا خودش با اسباب و وسائلی كه دارد شما را حفظ می كند؛ شما مطابق اصول رفتار بكنید دیگر باقی اش را به خدا توكل كنید.

آیه ی بعد مربوط به همین قسمت است كه به خدا توكل كن و از مكر و خدیعه هم نترس وَ اِنْ یُریدوا اَنْ یَخْدَعوكَ فَاِنَّ حَسْبَكَ اللّهُ اگر بخواهند تو را بفریبند یعنی اگر این اظهار صلح و سلامشان خدعه و فریب باشد خدا تو را كافی است. اینها همه برای این گفته می شود كه نمی شود به قول دشمن اعتماد كرد هر چند انسان جستجو و تحقیق كند. البته اینها معنایش این نیست كه لازم نیست در این زمینه تحقیق كنی كه آیا دشمن قصد خدعه دارد یا ندارد؛ نه، سخن این است كه یك چیزهایی مخفی می ماند، ولی تو به خاطر این احتمال كه نكند خدعه و نیرنگ باشد، اگر دست صلح و سلام به سوی تو دراز شد این دست را رد نكن. این جمله كه به خدا توكل كن، اگر بخواهند تو را بفریبند تو خدا را داری، نترس، همه برای این است كه می خواهد به پیغمبر (و نه تنها به پیغمبر بلكه پیغمبر مخاطب است؛ بیشتر، مقصود دیگران هستند كه زمامدار مسلمین می شوند) بگوید اگر دشمن دست صلح و سلام به سوی تو دراز كرد تو تحت تأثیر این افكار و اندیشه ها كه نكند دروغ باشد، نكند خدعه و مكر باشد، امتناع نكن، تو هم دست صلح و سلام به سوی او دراز كن. در این نگرانیها كه برای هركسی پیدا می شود كه هیچ كس نمی تواند صد درصد مطمئن بشود كه دشمن راست می گوید، تو به خدا توجه كن، به خدا اعتماد كن. فَاِنَّ حَسْبَكَ اللّهُ خدا تو را بس است.

هُوَ الَّذی اَیَّدَكَ بِنَصْرِهِ وَ بِالْمُؤْمِنینَ در گذشته هم همین طور بوده. ای پیغمبر! مگر در گذشته تو را عده و عُده ی ظاهری حمایت كرده است؟ ! در گذشته حامی تو تأیید الهی بود، بعد از این هم همین طور خواهد بود. هُوَ الَّذی اَیَّدَكَ بِنَصْرِهِ وَ بِالْمُؤْمِنینَ خدا همان است كه تو را با آن نصرتی كه از آسمان نازل كرد (ظاهراً مقصود از نصرت آسمانی، نزول فرشتگان [در جنگ بدر] است) و به وسیله ی نیروهای زمینی كه مؤمنین بودند یاری كرد، یعنی خدا تو را از آسمان و زمین یاری كرد؛ بنابراین جای این نیست كه ترس و بیمی در كار باشد؛ نه، هُوَ الَّذی اَیَّدَكَ بِنَصْرِهِ وَ بِالْمُؤْمِنینَ."

شهید مطهری، آشنایی با قرآن، ج ۳. صص ۱۶۳-۱۶۵

الف