الف - آسیب شناسی فقر در ایران

یک جامعه‌شناس گفت: فقر نه صرفا در شکل اقتصادی، بلکه در همه اشکال دیگرِ اجتماعی، فرهنگی، سیاسی و... مهم‌ترین آسیب امروز جامعه ایران است. بخش زیادی از جامعه در اقشار مختلف اجتماعی خود را با دیگرانی که به منابع مختلف ثروت اجتماعی، فرهنگی، سیاسی و... دسترسی دارند مقایسه می‌کنند و همین ریشه احساس تبعیض ناکامی در جامعه است.

دکتر علی شفیعی -جامعه‌شناس و عضو انجمن جامعه‌شناسی ایران- در گفتگو با فرارو گفت: به عقیده من مهم‌ترین آسیب اجتماعی امروز ایران را باید "فقر" دانست؛ فقر در معنای گسترده آن و نه تنها در مفهوم محرومیت از امكانات مادی بلكه به شكل عدم دسترسی به منابع اقتصادی، فرهنگی، اجتماعی وسیاسی نمودار می شود. اما شاخصه فقری که امروز در ایران وجود دارد و آن را به مهمترین آسیب اجتماعی جامعه تبدیل كرده، فقری است که با نابرابری‌ اجتماعی توام شده و در ابعاد متنوع‌ و به شكل گسترده، اقشار مختلف جامعه را در بر می گیرد. بسیاری از آسیب‌‌های اجتماعی دیگر مانند اعتیاد، طلاق، تن‌فروشی، بزهکاری و... از تبعات فقر همراه با نابرابری اجتماعی هستند.

این جامعه‌شناس در معرفی این آسیب‌ اجتماعی گفت: در این تعریف علاوه بر طبقات فرودست كه بخش قابل توجهی از آن‌ها دچار فقر مطلق و یا فقر شدید از نظر دسترسی به امكانات معیشتی هستند و درگیر آسیب‌های اجتماعی ناشی از آن شده اند، دهك‌‌های بالاتر نیز ضمن دست و پنجه كردن با فقر نسبی، احساس تبعیض دارند و خود را در مقایسه با برخی گروه‌ها از منابع اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی، سیاسی و... محروم می بینند.

شفیعی در ادامه اظهار کرد: این نابرابری اجتماعی با الگو‌های مختلفی قابل تبیین است. مثلا با مدل جغرافیایی مركز – پیرامون، اشكال مختلف فقر در تفاوت برخورداری از منابع مثلا در بین ساكنین حاشیه شهرها در مقایسه با مناطق مرفه،محرومیت روستاها در مقایسه با شهرها و شهر‌های دورافتاده در مقایسه با شهر‌های مركزی و پایتخت دیده می شود كه به وضوح تاثیرات مستقیم و عوارض روانی آن در مردم ساكن در مناطق پیرامونی قابل مشاهده است.به همین نسبت آمار آسیبها و یا شدت آن نیز در مناطق كم برخوردارتر بیشتر است.

احساس فقر در همه اقشار جامعه وجود دارد
این جامعه‌شناس ضمن اشاره به این‌که احساس فقر مختص گروه خاصی نیست و اقشار مختلفی از جامعه را درگیر خود کرده گفت: این احساس نابرابری درون گروه‌‌های اجتماعی نیز قابل مشاهده است. مثلا افراد تحصیل كرده كه به دلیل محرومیت از اشتغال مناسب گرفتار فقر هستند، از تبعیض و نبود شایسته سالاری برای دسترسی به شغل و درامد مناسب، رنج مضاعف می برند و یا جوانان از اینكه برخلاف تسهیلاتی كه برای برخی از اقشار جامعه وجود دارد، نمی توانند به دلایل مختلف از اموری مانند تفریح، پاتوق عمومی دوستانه، موسیقی متناسب با الگو‌های فرهنگی مطلوب خودشان بهره مند شوند؛ احساس تبعیض و محرومیت می كنند و چون الگو‌های فرهنگی رسمی و امكاناتی كه برپایه آن ارائه می شود نیز نمی تواند نیازها و علائق آنان را تامین كند، جوانان پاسخ این نیازها را در لایه‌‌های پنهانتر و غیر رسمی جامعه جست وجو می كنند كه به احساس طرد و تبعیض آن‌ها دامن می زند و گاه زمینه گرفتار شدن به انواع آسیب را نیز فراهم می كند.

وی با ذکر این نکته که "کسی که احساس طرد، تبعیض و فقر می‌کند، حتی ممکن است در امرارمعاش خود دچار مشکل نباشد"، در ادامه توضیح داد: اما همین که در دسترسی به منابع فرهنگی، سیاسی، اجتماعی و... دچار محدودیت بوده و یا خود را در مقایسه با دیگران كم برخوردار تر احساس كند، برای داشتنِ حس فقر و محرومیت یا طرد و تبعیض کافی است. فقر منابع فرهنگی-اجتماعی به همان میزان فقر اقتصادی برای افراد جامعه آزاددهنده خواهد بود، چرا که فردی که احساس محرومیت اجتماعی و فرهنگی دارد خود را با دیگرانی که به هر دلیل از این منابع محروم نیستند مقایسه می كند و می بیندكه هنجارها و خواسته‌هایش مورد توجه و پاسخ مناسب قرار نمی‌گیرد. فردی که احساس طردشدن یا محرومیت از منابع جامعه داشته باشد، نسبت به هنجار‌های آن جامعه كه توسط مبادی رسمی یا حتی به شكل عرفی تبلیغ می شود احساس تعلق و پایبندی نخواهد داشت و حتی رفتارهایی متضاد با آن را مرتكب می شود.

تبعات فقر اجتماعی چیست؟
عضو انجمن جامعه‌شناس درباره تبعات ناشی از این فقر اظهار کرد: به این ترتیب فرایند تبدیل فقر توام با نابرابری اجتماعی و احساس طرد و تبعیض به سایر آسیب‌‌های اجتماعی مشخص می شود. برای مثال اینكه چرا افراد در گروه‌‌های مختلف اجتماعی با انگیزه‌‌های متفاوتی نظیر افزایش تمركز برای موفقیت در رقابت‌های علمی نابرابر، تحمل شرایط معیشتی یا شغلی طاقت فرسا، كسب لذت وافر با حداقل قیمت و حتی پیروزی در مسابقه لاغری زمانی كه عرصه‌‌های طبیعی تری برای عرض اندام به شكل طبیعی و مناسب آن وجود ندارد! مواد مصرف می كنند، قابل توضیح خواهد بود. و اینكه چرا گروهی از این مصرف كنندگان مواد به دلیل محرومیت از حمایت‌‌های اجتماعی مورد نیاز و عدم دسترسی به خدمات درمان و بازتوانی مناسب به سرعت و شدت بیشتر دچار آسیب‌‌های اعتیاد نظیر بزهكاری، تن فروشی و نهایتا بی خانمانی می‌شوند، قابل درك می شود.

وی در مورد تاثیر این احساس فقر بر روی مشکلات اقتصادی نیز گفت: مشكلات اقتصادی سالیان گذشته علاوه بر آنكه موجب نابسامانی فراگیر معیشتی برای بخش عمده جامعه شده و حتی دهك‌‌های میانه را به خط فقر نزدیك كرده است، موجب كاهش دسترسی مردم به منابع فرهنگی-اجتماعی نظیر اوقات فراقت فرح بخش، شبكه اجتماعی پویا و حمایتگر، آموزه‌ها و توانمندی‌‌‌های لازم برای مواجهه با پدیده‌‌‌های جدید اجتماعی نیز شده است. این منابع مادی و معنوی خود عوامل محافظت كننده افراد از رفتار‌های آسیب زا می باشند كه محرومیت از آن‌ها موجب ایجاد، ادامه و تعمیق انواع آسیب‌های اجتماعی خواهد شد بخصوص آنكه جامعه ما از زیرساخت‌های لازم برای خدمات حمایت اجتماعی حرفه ای و خدمات بهداشت روان نیز بسیار فقیر است و این هم افزایی عوامل خطر برای ابتلا به آسیب‌های اجتماعی در نبود فاكتور‌های محافظت كننده، وضعیت بغرنجی را در حوزه آسیب‌های اجتماعی ایجاد كرده است.

دکتر علی شفیعی در ادامه تصریح کرد: اما این همه در شرایطی رخ می دهد كه افراد می بینند دیگرانی – والبته نه فقط آن جوانان متظاهر پورشه سوار- بدون هیچ دلیل موجه (مانند تلاش مضاعف یا دانش و تجربه بیشتر) حتی برخلاف نرم‌هایی كه رسانه‌‌های رسمی ارائه می دهند از انواع منابع اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی، سیاسی و... برخوردار هستند. در غیاب اثر بخشی عوامل محافظتی پیش گفته؛ فاصله وضعیتی كه افراد از نظر دسترسی به منابع دارا هستند تا آنچه را كه احساس می كنند در مقایسه با دیگران باید داشته باشند، ممكن است با رفتار‌های آسیب زایی نظیر مصرف مواد، طلاق‌‌های كوركورانه، بزهكاری، تن فروشی، فرار از خانه، ترك تحصیل، اشتغال به مشاغل كاذب و... پر شود.

باید احساس فقر را کاهش داد
این جامعه‌شناس با اشاره به اینکه در حال حاضر فقر توام با نابرابری اجتماعی و احساس تبعیض جامعه ایران را به میزان زیادی در فشار قرار داده گفت: در این وضعیت گشایش در وضعیت اقتصادی به تنهایی نمی‌تواند در وضعیت آسیب‌‌های اجتماعی تحول آفرین باشد و چه بسا رونق شتابزده اقتصادی خود به عامل خطری برای رفتار‌های پر آسیب تبدیل شود. چراكه حتی اگر با فرض بعید امكان رفع مشكلات اقتصادی موجود ممكن شود، جبران نابرابری در سایر ابعاد نیازمند طراحی و اجرای برنامه‌هایی است كه سایر ابعاد فقر را در هدف قرار می دهند. حتی می توان اینگونه اظهار داشت كه موفقیت بلند مدت مداخلات اقتصادی نیز درگرو رفع احساس تبعیض و طرد اجتماعی بعنوان موانعی برای مشاركت آحاد جامعه در برنامه‌‌های توسعه اقتصادی كشور و عامل درگیر شدن گروه‌‌های مولد جامعه به انواع آسیب‌های اجتماعی می باشد.

عضو انجمن جامعه‌شناسی در انتها گفت: خلاصه آنكه برای كنترل آسیب‌های اجتماعی در جامعه باید به كاهش فقر در جامعه امروز ایران در ابعاد مختلف توجه كرد و برای رفع نیاز‌های واقعی گروه‌ها و اقشار مختلف اجتماع به صورت متوازن و جامع، به گونه‌ای تلاش كرد كه احساس نابرابری اجتماعی و به تبع آن رفتار‌های خلاف هنجار كاهش یابد و موازات آن همبستگی و مشاركت اجتماعی برای توسعه كشور جلب گردد.